Việt Nam kết hợp phương pháp SRI, đầu tư công nghệ và tín chỉ carbon để giảm phát thải khí nhà kính. Trong quá trình triển khai Đề án Phát triển bền vững 1 triệu ha lúa chuyên canh chất lượng cao gắn với tăng trưởng xanh tại Đồng bằng sông Cửu Long, việc giảm phát thải khí nhà kính trong sản xuất lúa đã trở thành trọng tâm của các địa phương. Tuy nhiên, đây là hướng đi mới, đặt ra nhiều thách thức về việc thay đổi tư duy sản xuất, ứng dụng khoa học công nghệ và huy động vốn đầu tư.

Giảm phát thải trong sản xuất lúa

Theo Ngân hàng Thế giới, nông nghiệp là ngành phát thải cao thứ hai, đóng góp khoảng 19% tổng lượng phát thải quốc gia của Việt Nam năm 2020. Trong đó, khoảng 48% lượng phát thải nông nghiệp và hơn 75% lượng phát thải khí metan đến từ sản xuất lúa gạo. Các nghiên cứu cho thấy nguyên nhân chính gây phát thải khí nhà kính trong sản xuất lúa gạo ở Việt Nam bao gồm thâm canh nông nghiệp chưa bền vững, tỷ lệ sử dụng phân bón và nước tưới cao, quản lý phụ phẩm nông nghiệp như rơm rạ, trấu không đúng cách, và sử dụng năng lượng chưa hiệu quả.

Để giảm phát thải, cần phải giải quyết những điểm nghẽn này. Việt Nam đã bắt đầu áp dụng các phương pháp canh tác tiên tiến để xanh hóa canh tác lúa. Một ví dụ là Hệ thống thâm canh lúa (SRI), một phương pháp canh tác thân thiện với môi trường, giúp cải thiện hiệu quả và năng suất, đồng thời giảm phát thải. Phương pháp này giảm chi phí đầu vào bằng cách giảm thiểu sử dụng hạt giống, phân bón, thuốc trừ sâu và tiết kiệm nước. Các kỹ thuật bao gồm cấy cây con, sử dụng cây con riêng lẻ, khoảng cách cấy rộng hơn, quản lý nước có kiểm soát, làm cỏ bằng máy và bón phân hữu cơ.

Theo bà Dương Thị Nga, Phó Giám đốc Trung tâm Bảo vệ thực vật miền Bắc, từ năm 2016 đến năm 2020, 17 tỉnh đã triển khai 1.192 mô hình SRI với sự tham gia của hơn 4 triệu nông dân, phủ kín diện tích khoảng 300.000 ha mỗi năm. Kết quả SRI tại Việt Nam cho thấy giảm 70-90% lượng giống, giảm 70-100% lượng thuốc trừ sâu hóa học, tiết kiệm nước, ít sâu bệnh, bộ khung cây khỏe hơn, năng suất cao hơn và giảm chi phí từ 342 đến 520 đồng (0,013 đến 0,02 USD) cho mỗi kg lúa. Tại tỉnh Bắc Kạn, tùy theo giống lúa, điều kiện đất đai và mức độ áp dụng SRI, năng suất tăng 10-20%, tương đương tăng từ 3,2 đến 5,8 triệu đồng (125–227 USD) cho mỗi ha mỗi vụ. Tính toán cho thấy nếu 100% diện tích lúa của tỉnh áp dụng SRI, riêng việc giảm lượng giống và tăng năng suất lúa hàng năm sẽ tiết kiệm được 18,2 tỷ đồng (khoảng 713.000 USD). Hơn nữa, việc chuyển đổi sang phân bón hữu cơ và tiết kiệm nước góp phần trực tiếp vào việc giảm phát thải và thúc đẩy sản xuất lúa gạo phát thải thấp.

Không chỉ chính quyền địa phương mà nhiều doanh nghiệp sản xuất, chế biến và xuất khẩu lúa gạo cũng đang đẩy mạnh sản xuất lúa gạo đạt chứng nhận phát thải thấp. Với phương châm “Phát triển bền vững cùng nông dân”, Tập đoàn Lộc Trời đã ứng dụng công nghệ máy bay không người lái để giảm lượng nước sử dụng trong phun thuốc và tưới tiêu, ứng dụng năng lượng mặt trời trong sản xuất và phát triển các giải pháp bảo vệ cây trồng cân bằng sinh thái, giúp giảm một triệu lít hóa chất sử dụng hàng năm. Công ty cũng tuân thủ tiêu chuẩn SRP (Sustainable Rice Platform) và đang chuẩn bị cho việc giao dịch tín chỉ carbon trong tương lai.

Kết hợp các giải pháp

Tại COP26 ở Glasgow, Việt Nam đã cam kết đạt mục tiêu phát thải ròng bằng 0 vào năm 2050. Gần đây, tại Hội nghị Toàn cầu lần thứ tư về Hệ thống Lương thực Bền vững, Việt Nam cũng đặt mục tiêu trở thành nhà sản xuất lương thực minh bạch, có trách nhiệm và bền vững, đảm bảo an ninh lương thực quốc gia và toàn cầu. Theo ông Trần Minh Hải, Phó Hiệu trưởng Viện Chính sách Công và Phát triển Nông thôn, việc xây dựng vùng trồng lúa chất lượng cao, ít phát thải đòi hỏi phải ưu tiên khoa học công nghệ trong nhiều lĩnh vực: phát triển các giống lúa mới phù hợp với thị trường tiêu thụ trong nước và xuất khẩu, có giá trị dinh dưỡng cao và khả năng chống chịu biến đổi khí hậu; áp dụng các biện pháp canh tác nông nghiệp tốt kết hợp với công nghệ tiên tiến và số hóa; xây dựng các mô hình canh tác lúa hoàn toàn cơ giới hóa; triển khai hệ thống quản lý minh bạch dựa trên blockchain cho chuỗi giá trị lúa gạo; và đổi mới trong việc sử dụng và tái chế các phụ phẩm lúa gạo như rơm rạ và trấu, cùng với chế biến sâu cám và gạo.

Ngoài công nghệ, việc hợp tác với các đối tác quốc tế như Ngân hàng Thế giới và Ngân hàng Phát triển Châu Á là rất quan trọng để đảm bảo hỗ trợ tài chính, chính sách và kỹ thuật. Điều này bao gồm việc xây dựng hệ thống đo lường, báo cáo và xác minh (MRV) để giảm thiểu phát thải và phát triển thị trường tín chỉ carbon cho các vùng sản xuất lúa gạo liên kết. Việc phát triển công nghệ tái sử dụng các phụ phẩm lúa gạo như rơm rạ và trấu, cũng như chế biến sâu gạo và cám gạo sẽ gia tăng giá trị.

Việc đầu tư như vậy là cần thiết vì việc chuyển đổi sang canh tác lúa phát thải thấp rất tốn kém. Một ví dụ đáng chú ý là Dự án Chuyển đổi Nông nghiệp Bền vững Việt Nam (VnSAT), do Hiệp hội Phát triển Quốc tế (IDA) tài trợ, được thực hiện từ năm 2015 đến năm 2022. Dự án đã giúp hơn 240.000 nông dân trồng lúa áp dụng phương pháp tưới “ướt khô xen kẽ” và phương pháp “1 phải 5 giảm” trên diện tích khoảng 163.418 ha. Điều này dẫn đến việc sử dụng đầu vào ít hơn, chẳng hạn như ít thuốc trừ sâu, phân bón và nước hơn, cũng như giảm 20-30% tổn thất sau thu hoạch, tăng 3-4% năng suất, tăng 5-10% giá gạo và tăng 28% lợi nhuận ròng, chủ yếu nhờ giảm chi phí sản xuất. Dự án cũng giúp giảm gần 1,5 triệu tấn khí thải nhà kính. Ngân hàng Thế giới ước tính Việt Nam sẽ cần đầu tư khoảng 515 USD/ha để đạt được các mục tiêu giảm phát thải ở mức độ vừa phải và lên tới 3.890 USD/ha cho các mục tiêu tham vọng hơn vào năm 2030. Mặc dù tốn kém, nhưng lợi ích ròng dài hạn là rất đáng kể. Những lợi ích này bao gồm giảm phát thải, tiết kiệm nước, giảm chi phí sản xuất, cải thiện chất lượng không khí và nước, nâng cấp cơ sở hạ tầng chuỗi giá trị lúa gạo. Hơn nữa, canh tác lúa ít carbon bền vững có thể tăng cường an toàn thực phẩm và chất lượng gạo bằng cách giảm dư lượng hóa chất và ô nhiễm nước. Về mặt giá trị, những khoản tiết kiệm này có thể lớn hơn chi phí đầu tư. Khi dự án phát triển lúa chất lượng cao trên diện tích một triệu ha mở rộng khắp Đồng bằng sông Cửu Long, diện tích canh tác lúa phát thải thấp cũng sẽ tăng lên, với mục tiêu kép là bán gạo chất lượng cao và thu được tín chỉ carbon trên thị trường toàn cầu.

Theo VNS