Tại chợ trời tại quận Hồng Kiều, thành phố Thượng Hải vào một sáng thứ 7 gần đây, các sạp bán thịt đang buôn bán nhộn nhịp. Thịt gia cầm, thịt bò và thịt cừu được bày bán nhưng thịt lợn vẫn là mặt hàng được phổ biến nhất. “Các món ăn từ thịt lợn chắc chắn phải có trong bữa ăn của người Trung Quốc”, ông Cao, một tài xế taxi, đang đi chợ cho gia đình 3 người của ông.

Thịt lợn là món ăn thiết yếu trong thực đơn của người Trung Quốc. Nước này là nước sản xuất và tiêu dùng thịt lợn lớn nhất thế giới; tiêu dùng thịt lợn trên đầu người đã tăng gấp đôi tại Trung Quốc kể từ năm 1990, một chỉ báo cho thấy sự giàu có gia tăng tại nước này. Thu nhập hộ gia đình tăng lên và ngành sản xuất nội địa được công nghiệp hóa mạnh, trên diện rộng, đã đưa thịt vào bàn ăn của hàng trăm triệu người tiêu dùng Trung Quốc, những người đã dần quen với nguồn cung thịt lợn luôn sẵn có và giá cả hợp túi tiền.

Tuy nhiên, trong 12 tháng qua, giá thịt lợn tăng mạnh 30% - hệ quả của dịch tả lợn diễn biến nghiêm trọng, bắt đầu lây lan trong ngành chăn nuôi lợn Trung Quốc từ tháng 8/2018. Hàng triệu con lợn đã bị tiêu hủy; chuyên gia hàng hóa tại Rabobank dự báo đến cuối năm 2019, sản lượng thịt lợn của Trung Quốc có thể giảm một nửa. Nhập khẩu thịt lợn, trước đây chiếm chưa đầy 3% tổng tiêu dùng thịt lợn tại Trung Quốc, sẽ cần thiết để lấp đầy khoảng trống.

Thực trạng này là một bất lợi cho Trung Quốc trong cuộc chiến thương mại này. Đối mặt với một vòng “ăn miếng trả miếng” áp thuế mới với Mỹ từ ngày 1/8, Trung Quốc tuyên bố sẽ giảm mạnh nhập khẩu nông sản Mỹ và đẩy Mỹ khỏi top các nước cung cấp nông sản lớn nhất cho Trung Quốc.

Động thái này đưa Trung Quốc vào một quỹ đạo bất lợi. Đảng Cộng sản Trung Quốc – bất chấp những thông điệp thịnh vượng và ổn định trước thềm kỷ niệm 70 năm thành lập nước vào tháng 10 sắp tới – đang đối mặt với hàng loạt vấn đề như các cuộc biêu tình kéo dài tại Hong Kong và sự phản đối quốc tế đối với các cuộc đàn áp trên diện rộng đối với người Hồi giáo tại Tân Cương. Giá thực phẩm tăng, trong lịch sử thường là động lực của bất ổn, có thể góp phần khiến tình hình thêm tồi tệ.

Nhưng trong thời điểm nền kinh tế Trung Quốc rõ ràng đang gặp những vấn đề lớn của cuộc chiến thương mại, về thực phẩm thì nước này đang cho thấy một sức bền lớn – kết quả của nỗ lực nhằm tạo ra các nguồn cung thay thế và tạo ra ngọn cờ dân tộc chủ nghĩa, giúp người tiêu dùng và các nhà nhập khẩu thích ứng với các hiệu ứng lạm phát.

Ngược lại, ngành nông nghiệp Mỹ, vốn đang chật vật trong thời tiết xấu và các đòn trả đũa thương mại, nay lại chuẩn bị đón nhận một cú đánh mới, ngay khi tổng thống đương nhiệm Donald Trump bước vào chiến dịch tranh cử 2020. Nông dân chăn nuôi lợn và các nhà sản xuất đậu tương tại các khu vực lõi bầu cử của ông Trump đang đối mặt với một năm ảm đạm – thách thức khả năng tái đắc cử của ông Trump dù ông khẳng định rằng “cuộc chiến thương mại càng kéo dài, Trung Quốc càng yếu đi và Mỹ càng mạnh lên”.

“Ý tưởng này xuất phát từ thực tế là dân số Trung Quốc lớn, kéo theo nhu cầu thực phẩm khổng lồ, đẩy nước này vào thế yếu trong cuộc chiến này”, theo Jiayi Zhou, một chuyên gia an ninh lương thực tại Stockholm International Peace Research Institute. "Nhưng thực tế những gì chúng ta đang chứng kiến trong cuộc chiến thương mại này lại ngược lại ý tưởng trên”.

“Chẳng có gì to tát”

Tại chợ trời Hồng Kiều, ông Cao cho hay gia đình ông vẫn ăn thịt lợn. “Chúng tôi vẫn mua bất chấp giá tăng”, ông nói, khẳng định lại ý kiến những người khác khi Nikkei Asia khảo sát quanh Thượng Hải. Giá tăng “không phải vấn đề lớn”, một cụ bà đang đẩy xe nôi trẻ con quanh một đại siêu thị cho hay khi bà đi mua thịt lợn xay. Người tiêu dùng và các công ty hàng tiêu dùng cho tới nay có thể tiếp nhận cú đánh ngắn hạn từ giá thịt tưang và trong vài trường hợp bằng cách sử dụng các nguồn protein thay thế.

Peter Huang Ming-tuan, CEO của Sun Art Retail Group, chuỗi siêu thị lớn nhất và vận hành các thương hiệu RT-Mart và Auchan tại Trung Quốc, cho biết mặc dù doanh thu giảm 6% trong 6 tháng đầu năm 2019, doanh thu thủy sản và các loại thịt khác bù đắp suy giảm này, mặc dù chậm nhưng về dài hạn, sự chuyển dịch trong thực đơn của người Trung Quốc đang tăng tốc dần. “Người tiêu dùng giờ dễ dàng lựa chọn thay thế thịt lợn”, ông Huang cho hay, “hiện người tiêu dùng Trung Quốc có nhiều tiền hơn để chi tiêu và ngày càng nhiều người tiêu dùng thịt bò”.

Thực đơn của người Trung Quốc: Vẫn phụ thuộc vào thịt lợn nhưng đang mở rộng

Xiao Xingxing, một nhà quản lý tại Laowang, một chuỗi nhà hàng nổi tiếng về lẩu, cho hay công ty ông chủ yếu sử dụng thăn và gan lợn, vốn rẻ hơn thịt lạc. Công ty hiện cũng đưa ra lựa chọn thịt bò và thịt cừu để duy trì mức giá trên thực đơn. “Chúng tôi muốn thỏa mãn nhu cầu của khách hàng mà không cần điều chỉnh giá”, ông Xiao cho hay.

Một số công ty đang hưởng lợi từ giá thịt lợn tăng. Công ty Shandong Delisi Food niêm yết tại Thâm Quyến, thông báo hôm 20/8 cho hay lợi nhuận ròng trong nửa đâuf năm 2019 tăng 57% chủ yếu nhờ tăng giết mổ và tiêu thụ thịt lợn. Một nhà chế biến khác tại Thâm Quyến là Zhejiang Huatong Meat Products cho hay lợi nhuận ròng 6 tháng đầu năm 2019 tăng 10% so với năm 2018.

Ngay trước khi thông báo hồi tháng 8 về tình trạng thương mại nông nghiệp đình đốn, các nhà nhập khẩu thịt lợn Trung Quốc đã tìm kiếm các nguồn cung thay thế. Cuộc chiến thương mại “ăn miếng trả miếng” đẩy thuế nhập khẩu thịt lợn Mỹ lên tới 62%, khiến nguồn cung thịt lợn Mỹ không còn sức cạnh tranh – mặc dù một số người mua vẫn sẵn sàng dấn bước để đảm bảo nguồn cung. Ngay trong tuần từ 2 – 8/8, sau vòng tăng thuế mơi snhất được thông báo, Trung Quốc đã nhập khẩu hơn 10.000 tấn thịt lợn Mỹ.

Henan Shuanghui Investment & Development, chi nhánh của WH Group tại Hong Kong – công ty sản xuất thịt lợn lớn nhất thế giới – nhập khẩu hơn 100.000 tấn thịt lợn Mỹ trong nửa đầu năm 2019, chiếm khoảng 50% tổng kim ngạch nhập khẩu thit lợn cả nước và không biến động so với cùng kỳ năm 2018, bất chấp nhu cầu tăng tại Trung Quốc. Chủ tịch của Henan Shuanghui cho biết trong một cuộc họp báo ngày 13/8 rằng các yếu tố chính trị đang hạn chế tiềm năng mở rộng thương mại, và công ty hiện đang tìm cách nhập khẩu từ châu Âu và Nam Mỹ.

Tại Lihe Frozen Foods, một công ty thịt có trụ sở tại Quảng Châu cho hay đang ngừng nhập khẩu thịt lợn đông lạnh Mỹ kể từ khi dịch tả lợn bùng phát vào cuối năm ngoái. “Thịt lợn Mỹ trở nên quá đắt và không sinh lời cho hoạt động kinh doanh của chúng tôi”. Thay vào đó, công ty đang tìm nguồn nhập khẩu thịt lợn từ Brazil cũng như tăng nhập khẩu thịt bò và thịt gia cầm, do người tiêu dùng ngày càng trở nên thận trọng về an toàn thực phẩm của các sản phẩm thịt lợn do dịch bệnh.

Tại Huicheng Frozen Food ở Thâm Quyến, quyết định ngừng mua hàng hóa Mỹ mang tính chính trị cao. “Chỉ nhìn vào cách người Mỹ đang bắt nạt nước ta. Bất cứ người Trung Quốc nào có tự trọng cũng sẽ không mua thịt lợn Mỹ”, một nhân viên tại đây cho biết thêm công ty đang tăng nhập khẩu thịt lợn từ Brazil và Nga.

Thịnh vượng tăng – tiêu dùng thịt lợn tăng

Khả năng các nhà nhập khẩu Trung Quốc thay thế hàng hóa Mỹ bằng nguồn cung từ các nhà sản xuất khác thực sự mang lại cho nước này một lợi thế trong cuộc chiến thương mại này – một sự mất cân bằng khiến lời tuyên bố của Nhà Trắng rằng nước Mỹ có thể vững thế lâu hơn Bắc Kinh và thậm chí còn tốt hơn sau cuộc bầu cử 2020.

Các hàng hóa nông sản tương đối dễ thay thế và việc tìm nguồn cung mới không quá khó khăn, rõ ràng để dịch chuyển toàn bộ chuỗi cung ứng phức tạp và rất lớn tại Trung Quốc để lắp ráp một chiếc iPhone cho lô hàng sang Mỹ sẽ khó khăn hơn nhiều.

Các nhà nhập khẩu thực phẩm Trung Quốc có thể tìm các nhà cung cấp từ EU hoặc Mỹ Latin, những bên không chịu tác động của chính sách thuế, trong khi các nhà nhập khẩu công nghệ và hàng hóa tiêu dùng Mỹ thì có ít lựa chọn hơn,

Một số nhà kinh tế học thương mại Mỹ bày tỏ sự ngạc nghiên rằng Nhà Trắng dường như không hiểu toàn diện cách các chính sách thuế này vận hành và các nhà nhập khẩu tại Mỹ, không phải các nhà xuất khẩu tại Trung Quốc, mới là những người đang chi trả cho chính sách thuế này. Đây có thể là yếu tố khiến chính quyền Mỹ trì hoãn một số chính sách thuế đối với đồ chơi và các sản phẩm công nghệ. Ngày 1/8, ông Trump tuyên bố tăng thuế 10% đối với gói hàng hóa trị giá 300 tỷ USD, bao gồm quần áo, tivi và đồ chơi, bắt đầu có hiệu lực từ 1/9. Hai tuần sau đó, vị tổng thống này lùi bước, thông báo một số dòng thuế đối với các hàng hóa có thể nhập khẩu để phục vụ dịp Giáng sinh, sẽ được hoãn cho tới 15/12, để thúc đẩy bán lẻ tại Mỹ trong dịp nghỉ lễ quan trọng sắp tới.

Trong khi sự phụ thuộc của Mỹ vào hàng hóa tiêu dùng từ Trung Quốc khó có thể phá vơ,x Bắc Kinh đã dành hơn 1 thập kỷ nỗ lực đa dạng hóa nguồn cung thông qua hàng loạt các đầu tư thương mại, dự án hỗ trợ và các thỏa thuận thương mại.

Năm 2006, khi ông Trump vẫn còn là ngôi sao truyền hình và là nguồn chuyện phiếm vô hạn, Trung Quốc đã tung ra kế hoạch 5 năm để tăng đầu tư nông nghiệp ở nước ngoài – một phần kế hoạch nhằm đẩm bảo các nguồn lực chiến lược, bao gồm nguồn dầu mỏ tại Angola, các mỏ khoáng tại Congo và đất nông nghiệp tại Ukraine. Đầu tư trực tiếp của Trung Quốc vào nông nghiệp ở nước ngoài tăng từ 200 triệu USD năm 2006 lên 500 triệu USD trong năm 2010. Một kế hoạch 5 năm khác nhằm thúc đẩy thêm các hoạt động hiện tại đã được triển khai và đến năm 2016, tổng đầu tư nông nghiệp ở nước ngoài của Trung Quốc đạt 3,3 tỷ USD, theo dữ liẹu từ Bộ Thương mại.

Lạm phát ổn định dù giá thực phẩm tăng vọt

Một phần khoản đầu tư này được dùng để hỗ trợ những nhà cung cấp tiềm năng tăng công suất sản xuất. Ví dụ, Trung Quốc đã đầu tư vào các nhà máy nghiền đậu tương từ Brazil tới Ukraine. Năm 2017, Bắc Kinh thông báo một kế hoạch hành động mới cho ngành nông nghiệp, song song với sáng kiến cơ sở hạ tầng phạm vi toàn cầu “Một vành đai, Một con đường”. “Kế hoạch này kết nối nông nghiệp với các hoạt động tại các quốc gia trong sáng kiến Vành đai và Con đường”, Zhou cho hay. “CÁc nước này không phải là các nhà cung cấp truyền thống nhưng họ được cho là các nhà cung cấp tiềm năng. Tôi nghĩ đây là vấn đề thực sự cần theo dõi sát sao trong vài năm tới”.

Nói tóm lại, Trung Quốc đang hoạt động tích cực để giảm tính dễ tổn thương liên quan đến gián đoạn nguồn cung từ lâu trước khi cuộc chiến thương mại này bắt đầu. Điều này nghĩa là Trung Quốc sẽ không chịu tác động ngắn hạn một cách mạnh mẽ. Lạm phát tăng đang làm nghiêm trọng hóa các tác động của tăng trưởng kinh tế chậm lại, đời sống các hộ gia đình sẽ khó khăn hơn. Tuy nhiên, những phát ngôn hiếu chiến của tổng thống Mỹ thực tế lại có thể giúp Bắc Kinh kháng cự lại cú trượt chính trị gây ra bởi tình trạng kinh tế ảm đạm. “Với một yếu tố ngoại bang làm bùng lên ngọn lửa dân tộc chủ nghĩa về kinh tế, giá tăng có liên quan hay không liên quan tới cuộc chiến thương mại rất khó đoán định nhưng trong bối cảnh này, thật dễ để làm mờ đi ranh giới giữa nguyên nhân và hệ quả”, bà Zhou nhận định.

Trong khi đó, ông Trump cũng là một nhà kinh tế dân tộc chủ nghĩa không “trắng trợn” – người tuyên bố sẽ chiến đấu cho quyền lợi của nông dân Mỹ. Cho tới nay, cuộc chiến thương mại mà ông khơi mào lại gây thiệt hại nghiêm trọng cho chính những người ông tuyên bố đại diện chiến đấu cho họ. Xuát khẩu nông sản Mỹ sang Trung Quốc giảm từ 19,5 tỷ USD trong năm 2017 xuống còn 9,2 tỷ USD trong năm 2018. Các vụ phá sản trong sản xuất nông nghiệp tăng 13% trên toàn nước Mỹ trong nửa đầu năm 2019 – một giai đoạn ghi nhận cuộc chiến thương mại leo thang – theo American Farm Bureau Federation.

Trong một thông báo hồi đầu tháng 8, chủ tịch Farm Bureau Zippy Duvall gọi quyết định của Trung Quốc ngừng nhập khẩu nông sản Mỹ là “một cú đánh mạnh tới hàng ngàn nông dân và chăn nuôi vốn đang gặp nhièu khó khăn”.

Các nhà sản xuất đậu tương cảm nhận rõ ràng nhất tác động của cú dánh này. Protein từ đậu tương là thành phần chính trong thức ăn chăn nuôi lợn và do giá đậu tương Mỹ tăng sau thuế, những người chăn nuôi lợn Trung Quốc đang thay đổi công thức thưc ăn và mua đậu tương Brazil. Chính quyền của ông Trump đã nỗ lực giảm nhẹ tình hình với gói giải cứu 16 tỷ USD nhưng các nhà phân tích cho rằng đây chỉ là giải pháp ngắn hạn và ngay cả khi cuộc chiến thương mại kết thúc, ngành nông nghiệp Mỹ vẫn mất nhiều năm để khắc phục thiệt hại. “Brazil đang tăng mạnh công suất sản xuất và đã trở thành nước xuất khẩu đậu tương hàng đầu thế giới. Tôi nghĩ các nhà xuất khẩu đậu tương Mỹ đang mất thị phần mà họ đã dày công xây dựng 20 năm qua”, theo Ian Sheldon, giáo sư kinh tế học nông nghiệp tại Đại học bang Ohio chuyên về thương mại cho hay. “Rất khó để giành lại vị thế trước đây”.

Những năm khó khăn cho nông dân Mỹ

Đối với nông dân chăn nuôi Mỹ, nỗi lo về tương lai càng lớn trước một cơ hội đã bị mất. Trước cuộc bầu cử của ông Trump, nhiều người đã mong chờ mở cửa thị trường châu Á thông qua TPP – thỏa thuận 12 nước dưới thời ông Obama. Ông Trump đã rút khỏi TPP ngay sau khi bước chân vào Nhà Trắng. Hiện nông dân Mỹ đã bị tước cơ hội thị trường lớn nhất tại Trung Quốc, và ngay cả Mexico cũng đặt ra các rào cản chính sách thuế trả đũa chính sách thương mại của ông Trump.

Ông Trump đã bắt đầu chiến dịch tái tranh cử và khu vực nông thôn Trung Tây đã hết lòng ủng hộ ông Trump vào năm 2016, sẽ trở thành chiến trường chính trong cuộc bầu cử năm 2020. Cho tới nay, rất ít có dấu hiệu cho thấy một sự dịch chuyển toàn diện ra khỏi lựa chọn cũ, bất chấp việc nền kinh tế nông thôn Mỹ đang bị thiệt bại bởi một trong những chính sách đặc thù dưới thời của ông Trump. “Thật đáng ngạc nhiên khi nông dân Mỹ không phản ứng gay gắt trong bối cảnh này, khi họ thật sự bị thiệt hại nặng”, vị giáo sư của đại học Ohio phát biểu. “Tôi không hiểu vì sao nông dân lại quá quan tâm tới tài sản trí tuệ tại Trung Quốc”.

Nếu mọi chuyện chuyển biến xấu trong năm tới, thì tình hình cso thể thay đổi. Được hỏi liệu ông có bầu cho ông Trump trong cuộc bầu cử sắp tới, ông Jimmy Tosh, một người ủng hộ đảng Cộng hòa lâu năm, trả lời: “Không bao giờ”. “Đây là bang của ông Trump – Tennessee – tôi nghĩ tôi thuộc nhóm thiểu số nhưng tôi nghĩ chúng tôi bắt đầu nhận thấy một sự rạn vỡ trong ủng hộ đối với tổng thống đương nhiệm”.