Mặc dù có sự phục hồi mạnh mẽ vào năm 2024, ngành thủy sản vẫn tiếp tục vật lộn với tình trạng thiếu hụt nguyên liệu, cạnh tranh ngày càng gia tăng và rủi ro chi phí vận chuyển tăng cao.

Tăng trưởng mạnh mẽ vào năm 2024

Ngành xuất khẩu thủy sản của Việt Nam đang có sự tăng trưởng đáng kể trong năm 2024, với kim ngạch xuất khẩu đạt gần 10 tỷ USD. Sau khi đạt đỉnh 1 tỷ USD vào tháng 10, xuất khẩu thủy sản trong tháng 11 đã đạt 924 triệu USD, tăng 17% so với cùng kỳ năm trước. Tính đến cuối tháng 11, tổng kim ngạch xuất khẩu cả năm đã đạt gần 9,2 tỷ USD, tăng 11,5% so với năm 2023.

Tôm tiếp tục là mặt hàng dẫn đầu, với tốc độ tăng trưởng ấn tượng 22% trong tháng 11 và dự kiến ​​sẽ đạt 4 tỷ USD vào cuối năm. Các mặt hàng khác như cá tra, cá ngừ cũng có sự tăng trưởng tích cực. VASEP dự báo xuất khẩu cá tra - mặt hàng thủy sản xuất khẩu lớn thứ 2 của Việt Nam - có thể đạt 2 tỷ USD trong năm nay. Cá ngừ cũng được kỳ vọng sẽ phá kỷ lục, đạt 1 tỷ USD xuất khẩu. “Cuối năm, với tốc độ tăng trưởng như hiện nay, ngành thủy sản Việt Nam có khả năng đạt được mục tiêu xuất khẩu 10 tỷ USD, tăng 11,5% so với năm 2023”, VASEP nhận định.

Tác động của chính sách thương mại Mỹ

Việc Donald Trump tái đắc cử Tổng thống Mỹ, với lễ nhậm chức chính thức vào đầu năm 2025, dự kiến ​​sẽ dẫn đến các chính sách thuế quan mới đối với hàng nhập khẩu, bao gồm cả cá tra. Với chính sách “Nước Mỹ trên hết” và tập trung vào phát triển kinh tế, chính quyền Trump có thể sẽ đưa ra những thay đổi có thể tác động đến xuất khẩu thủy sản của Việt Nam. Tuy nhiên, tình hình dự kiến ​​sẽ được cải thiện, với sự gia tăng các đơn hàng dự kiến ​​do quan hệ đối tác chiến lược giữa Việt Nam và Mỹ. Ngoài ra, còn có các chính sách thuế cụ thể có thể có lợi cho xuất khẩu thủy sản của Việt Nam.

Trước đó, theo kết quả sơ bộ của POR 20, hai công ty bị đơn đã được yêu cầu chấp nhận mức thuế chống bán phá giá là 0 USD/kg, trong khi sáu công ty khác được cấp mức thuế riêng là 0 USD/kg. Kết quả này được coi là tích cực đối với các doanh nghiệp xuất khẩu cá tra Việt Nam khi cả 8 doanh nghiệp tham gia rà soát đều được áp mức thuế 0 USD/kg, giảm so với mức thuế chính thức trong đợt rà soát POR19, dao động từ 0 - 0,18 USD/kg.

Tôm nguyên liệu khan hiếm

Ngành tôm hiện đang phải đối mặt với tình trạng thiếu hụt nguyên liệu và giá cả tăng cao. Từ giữa tháng 8, giá tôm nuôi tại Đồng bằng sông Cửu Long đã tăng đáng kể. Đáng chú ý, giá tôm 50 con/kg tại các trang trại đã tăng mạnh nhất vào tháng 10, tăng 6%. Cả nhà máy chế biến và thương lái đều chuyển hướng sang tôm cỡ nhỏ do tình trạng khan hiếm và giá tôm cỡ lớn cao. Giá tôm nguyên liệu đã tăng đáng kể, đặc biệt là loại cỡ 50 con/kg, tăng khoảng 30% so với tuần 35, đạt 155.000 đồng (khoảng 6,1 USD)/kg vào giữa tháng 11. Đây là lần đầu tiên giá loại tôm này đạt 6USD/kg kể từ cuối năm 2021.

Theo VASEP, một phần lý do khiến giá tăng là do nguồn cung giảm do lượng tôm nuôi ít hơn và dịch bệnh bùng phát ảnh hưởng đến quần thể tôm. Năng suất nuôi tôm đã giảm do điều kiện thời tiết khắc nghiệt và chi phí đầu vào tăng cao. Sản lượng tôm toàn cầu giảm đã góp phần làm tăng nhu cầu tôm Việt Nam. Giá tôm nguyên liệu tăng mạnh vào tháng 10 và tiếp tục tăng vào tháng 11. Nguồn cung tôm nguyên liệu năm nay đã giảm đáng kể và mùa vụ ngắn hơn năm ngoái. Mức tồn kho tại các nhà máy chế biến cũng giảm do nhu cầu xuất khẩu cao và nguồn cung nguyên liệu thấp. Để duy trì hoạt động thu mua và đáp ứng các đơn hàng xuất khẩu, các nhà máy chế biến lớn đã phải tăng giá mua. Hoạt động thu mua nguyên liệu tôm sú tại các nhà máy chế biến đã giảm đáng kể vào tháng 10 do nguồn cung hạn chế.

Trong một tuyên bố được chia sẻ trên VASEP, ông Hồ Quốc Lực, Chủ tịch Hội đồng quản trị Công ty Cổ phần Thực phẩm Sao Ta, lưu ý rằng chất lượng tôm bố mẹ không còn ở mức cao nhất và môi trường nuôi tôm, đặc biệt là chất lượng nước, đã xấu đi. Chỉ trong vòng một tháng thả nuôi, các ao nuôi tôm đã xảy ra dịch bệnh trên diện rộng, bao gồm cả EHP và giai đoạn tiếp theo là bệnh phân trắng. “Với tình hình này, tình trạng thiếu hụt tôm nguyên liệu sẽ còn kéo dài đến hết quý I năm 2025. Trong giai đoạn này, các doanh nghiệp chế biến phải đối mặt với những thách thức đáng kể khi phải mua tôm nguyên liệu với giá cao, trong khi giá tôm thành phẩm phải cạnh tranh khốc liệt với tôm giá rẻ hơn từ các nước khác, dẫn đến hiệu quả sản xuất và kinh doanh giảm sút”, ông Lực nhận định.

Tăng cạnh tranh đối với xuất khẩu cá tra

Đối với cá tra, sự cạnh tranh từ các sản phẩm cá thịt trắng khác như cá rô phi, cá lóc và cá minh thái Alaska ngày càng trở nên gay gắt. Dữ liệu từ Trung tâm Thương mại Quốc tế (ITC) cho thấy phi lê cá tuyết đông lạnh (mã HS 030471) là sản phẩm được tiêu thụ nhiều nhất trên thế giới trong hơn một thập kỷ, chiếm khoảng 13% thị phần cá thịt trắng. Cá tuyết được người tiêu dùng ưa chuộng do giá trị thương hiệu cao, chất lượng tốt và hàm lượng dinh dưỡng phong phú, khiến cá tuyết trở thành lựa chọn cao cấp trong ẩm thực của nhiều quốc gia.

Sau cá tuyết, phi lê cá minh thái Alaska đông lạnh và phi lê cá rô phi đông lạnh ngày càng trở thành những lựa chọn thay thế phổ biến. Riêng cá rô phi là lựa chọn phải chăng với hương vị nhẹ, hàm lượng chất béo thấp và giá cả ổn định so với các loài cá khác và thường được sử dụng để làm các sản phẩm cơ bản như viên cá và phi lê cá.

Hơn nữa, cá rô phi đã trở thành một trong những "đối thủ nặng ký" cạnh tranh với cá tra. Mặc dù Việt Nam sản xuất và xuất khẩu các sản phẩm cá rô phi, Trung Quốc là nhà cung cấp cá rô phi lớn nhất thế giới và là đối thủ cạnh tranh đáng kể trong cùng khu vực. Mỹ là một trong hai thị trường quan trọng nhất đối với xuất khẩu cá tra của Việt Nam, nhưng cá rô phi (chủ yếu từ Trung Quốc) chiếm thị phần và ảnh hưởng lớn hơn cá tra tại thị trường Hoa Kỳ. Cá rô phi có hàm lượng protein và axit amin thiết yếu cao, giá cả nhìn chung khá phải chăng. Đặc biệt, phi lê cá rô phi đông lạnh là một sản phẩm phổ biến tại Mỹ.

Hơn nữa, nhiều nước hiện đang bắt đầu nuôi cá tra. Những gì từng được coi là ngành công nghiệp độc quyền của Việt Nam giờ đây không còn như vậy nữa, khi các nước như Ấn Độ, Indonesia, Bangladesh và Trung Quốc đã tham gia vào ngành nuôi cá tra để phục vụ thị trường trong nước và giảm nhập khẩu. Các nước này có lợi thế về nguồn nguyên liệu thô và chi phí sản xuất, tạo ra áp lực đáng kể lên ngành cá tra của Việt Nam. Việt Nam chiếm 42% sản lượng cá tra toàn cầu, trong khi Ấn Độ, Trung Quốc và Bangladesh cộng lại chiếm 15-21%. Sản lượng cá tra của Ấn Độ đang tăng, nhưng sản lượng rất nhỏ, chủ yếu dành cho thị trường trong nước. Sản lượng của Indonesia thấp, nhưng nước này đã bắt đầu xuất khẩu cá tra sang Trung Đông dưới thương hiệu riêng và đang xây dựng danh tiếng của mình.

Trung Quốc là thị trường cá tra lớn nhất của Việt Nam, nhưng kể từ năm 2023, Hainan Xiangtai Fishery, một trong những công ty xuất khẩu cá rô phi lớn nhất của Trung Quốc, đã tuyên bố tham gia tích cực vào chuỗi cung ứng cá tra để đáp ứng nhu cầu trong nước ngày càng tăng. Công ty này đã xây dựng các trại giống, trung tâm nghiên cứu và dây chuyền chế biến, tăng cường hợp tác, tăng cường tiếp thị, phát triển các dịch vụ mới và đa dạng hóa danh mục sản phẩm trên nhiều kênh tiêu dùng khác nhau để giành thị phần trong chuỗi cung ứng cá tra. Trung Quốc đã nuôi cá tra trong hơn 7 năm, duy trì sản lượng hàng năm khoảng 1,4 triệu tấn, chủ yếu để tiêu thụ trong nước. Tuy nhiên, điều này cũng có nghĩa là Trung Quốc sẽ giảm nhập khẩu.

Thiếu hụt nguyên liệu cá ngừ

Đối với cá ngừ, các công ty chế biến và xuất khẩu đang gặp khó khăn do thiếu nguyên liệu thô chính hiệu. Nguyên nhân chủ yếu là do nhiều tàu cá ở ba tỉnh khai thác cá ngừ trọng điểm không thể hoạt động do quy định về kích thước tối thiểu cho phép đối với cá ngừ đánh bắt (500mm). Theo quy định này, nếu các công ty chế biến mua cá ngừ nhỏ hơn kích thước tối thiểu, họ không thể nhận được chứng nhận cho nguyên liệu để sử dụng cho xuất khẩu. Kết quả là, các doanh nghiệp không còn mua cá ngừ nhỏ hơn nữa, dẫn đến việc bán chậm hơn và giá cá ngừ thấp hơn. Ở nhiều khu vực, giá cá ngừ đã giảm xuống còn 19.000-20.000 đồng/kg. Với mức giá này, nhiều tàu cá đang phải vật lộn để có lãi, vì chi phí hoạt động của họ lên tới 200-300 triệu đồng/chuyến, khiến họ gần như không có lợi nhuận do giá cá ngừ thấp.

Đồng thời, chi phí cho mỗi chuyến đánh bắt, bao gồm cả chi phí nhân công, đã tăng lên, gây khó khăn lớn cho các chủ tàu. Do điều kiện đánh bắt không có lãi, nhiều ngư dân đã neo tàu của mình. Việc không thể ra khơi đã khiến ngư dân mất thu nhập, ảnh hưởng đáng kể đến sinh kế của gia đình họ.

Chi phí vận chuyển có thể tăng trở lại

Một thách thức khác có thể đè nặng lên các nhà xuất khẩu nói chung và ngành thủy sản nói riêng là khả năng chi phí vận chuyển tăng cao khi Donald Trump chính thức nhậm chức. Chiến thắng của Trump được dự đoán sẽ tác động mạnh đến chi phí vận chuyển toàn cầu, vì trước đó ông đã đề xuất mức thuế từ 10% đến 20% đối với hầu hết các mặt hàng nhập khẩu, với mức thuế tối thiểu là 60% đối với tất cả hàng nhập khẩu từ Trung Quốc. Trong một cuộc phỏng vấn, Nguyễn Hoàng Giang, Trưởng nhóm phân tích ngành vận tải - hậu cần - hàng không tại SSI Research, cho biết một khi mức thuế được công bố, các nhà nhập khẩu Hoa Kỳ có thể sẽ nhanh chóng nhập khẩu càng nhiều càng tốt trước khi các chính sách mới có hiệu lực. Nhu cầu nhập khẩu tăng đột biến này có thể sẽ dẫn đến chi phí vận chuyển tăng mạnh vào năm 2025. Hiện tượng này đã từng xảy ra trước đây, vào năm 2018, khi Trump áp dụng một loạt thuế đối với hàng nhập khẩu, đặc biệt là từ Trung Quốc. Dữ liệu từ Freightos, một nền tảng vận chuyển, cho thấy sau khi Trump công bố chính sách thuế quan của mình vào tháng 7 năm 2018, giá cước vận chuyển container đã tăng gần gấp đôi chỉ trong vòng bốn tháng, đạt đỉnh vào giữa tháng 11. Sự gia tăng này là do các nhà nhập khẩu vội vã đảm bảo hàng hóa trước khi thuế quan có hiệu lực vào tháng 1 năm 2019.

Nhà xuất khẩu cá rô phi, đặt ra một thách thức đáng kể trên thị trường Hoa Kỳ, nơi cá rô phi thường được ưa chuộng vì giá cả phải chăng và hàm lượng protein. Ngoài ra, các quốc gia như Ấn Độ, Indonesia và Bangladesh đã đẩy mạnh sản xuất cá tra, giảm sự phụ thuộc vào nhập khẩu và gây áp lực lên thị phần toàn cầu của Việt Nam.

Theo Viet Fish Magazine