Bạn có thể đã biết Trung Quốc là nước sản xuất nhiều gạo nhất thế giới. Người Trung Quốc đã canh tác trồng lúa trong hơn 8.000 năm và loại ngũ cốc này – lương thực thiết yếu quan trọng nhất của Trung Quốc – gắn liền với tầm quan trọng về văn hóa. Nhưng người dân của đất nước lớn nhất, tiêu dùng gạo nhiều nhất thế giới, đang ngày càng khó tính trong những năm gần đây bởi sự thịnh vượng mới nổi – lại thường thất vọng với chính sản phẩm gạo Trung Quốc.

Hỏi bất cứ tín đồ ẩm thực nào gọi tên các loại gạo ngon nhất thế giới, họ có thể sẽ trả lời bằng những cái tên như jasmine Thái Lan, basmati Ấn Độ, carnaroli Ý và gạo ngắn Nhật Bản – những loại gạo ngay lập tức gợi lên hình ảnh và hương vị của đất nước. Vậy gạo từ đất nước của món cơm rang thì sao? Phần lớn mọi người sẽ khó lòng trả lời.

Trung Quốc sản xuất gạo nhiều hơn bất cứ nước nào trên thế giới, mặc dù hoạt động sản xuất thiếu tính quy mô và công nghệ như tại Nhật Bản, Hàn Quốc, Mỹ và Úc. Trung Quốc cũng có rất nhiều loại gạo, ngoài các loại gạo truyền thống như indica hạt dài, japonica hạt ngắn và gạo nếp. Năng lực nghiên cứu nông nghiệp đáng nể của Trung Quốc đã đưa nước này lên vị trí dẫn đầu về sản xuất các giống lúa lai kháng rệp, vỏ cứng, mà nổi tiếng nhất là nhà nông học Yuan Longping – người đi tiên phong sau thời kỳ nạn đói lớn 1958-61 tại Trung Quốc. Nhà khoa học trứ danh này vẫn tiếp tục nghiên cứu cho tới ngày nay, ở độ tuổi 88. Nhưng nhiều giống lúa chủng Oryza sativa tại Trung Quốc trọng năng suất, không phải độ ngon.

Trong bất cứ hoàn cảnh nào, Trung Quốc xuất khẩu gạo rất ít bởi Bắc Kinh duy trì kho dự trữ gạo khổng lồ, chiếm gần 70% tổng dự trữ gạo thế giới vì những lý do an ninh quốc gia, và nông dân Trung Quốc được đảm bảo những mức giá bán hời để loại bỏ động lực xuất khẩu gạo. Quan điểm này gần đây đã được nới lỏng khi kho dự trữ gạo nội địa đang trở nên quá lớn. Dù vậy, ngay cả ở Hong Kong hay Macau, bạn khó lòng tìm thấy nhiều loại gạo Trung Quốc. Hong Kong từ lâu ưa thích gạo jasmine Thái bởi mùi thơm đặc trưng.

Những vụ bê bối an toàn thực phẩm của Trung Quốc không giúp ích gì cho uy tín của sản phẩm gạo. Những khu vực đất nông nghiệp và luồng nước rộng lớn bị ô nhiễm kim loại nặng, khiến các nhà chức trách phải cảnh báo định kỳ về hàm lượng cadmium và arsenic quá mức trên các cánh đồng lúa. Hành vi kinh doanh vô đạo đức của người bán càng khiến vấn đề thêm nghiêm trọng, như việc tẩy trắng gạo bằng paraffin, sử dụng quá mức hóa chất trong quá trình chế biến và các gia đình Trung Quốc hiện có cái “mốt” liên hệ trực tiếp với các nhà máy gạo nhỏ, bán gạo giá cao trực tiếp cho gia đình. Trung Quốc trở thành nước nhập khẩu gạo lớn nhất thế giới, bất chấp kho dự trữ gạo khổng lồ của nước này.

Thu nhập quốc nội trên đầu người của Trung Quốc hiện cao gấp khoảng 100 lần so với thời nạn đói lớn và người dân Trung Quốc ngày càng quan tâm tới ăn ngon. Và ngày càng nhiều gia đình có nhu cầu an toàn thực phẩm cao hơn, và một bát cơm ngon gợi nhớ về lịch sử- văn hóa của họ. Đây là đất nước mà mọi học sinh đến trường đều biết đến bài thơ hồi thế kỷ 8 của Li Shen “Thương người nông dân” có dòng thơ: “Mỗi hạt lúa là kết tinh của lao động khổ cực”.

3 năm trước, Sun Chang tham gia một nhóm doanh nhân ngày càng đông đảo, hy vọng lấp đầy khoảng trống thị trường này. Ông tham gia vào một cộng đồng những người sẵn sàng trả giá cao cho gạo Trung Quốc chất lượng cao. Sinh ra tại Trung Quốc và học hành tại Mỹ, Sun từng làm việc trong ngành dịch vụ tài chính của Hong Kong, từng là chủ tịch châu Á của Warburg Pincus, một công ty cổ phần tư nhân mà ông dành 2 thập kỷ để làm việc cho họ. Năm 2015, ông từ bỏ công việc này và thành lập một trang trại trồng lúa tại  Xiangshui, vùng nông thôn Hắc Long Giang, tỉnh viễn đông bắc của Trung Quốc.

Sun không phải là một gã thành thị ăn trắng mặc trơn lánh về làng quê một thời gian để trốn thực tại. Ông đã dành hàng thập kỷ để gọi vốn hàng tỉ USD dành cho các hoạt động thâu tóm và hoạt động kinh doanh nông nghiệp của ông có tầm nhìn và quy mô rõ ràng. Ý tưởng cốt lõi của Black Soil Group, cũng có một công ty con chuyên về khoai tây, là chứng tỏ cách đầu tư tư nhân có vai trò trong chuyển đổi ngành nông nghiệp của Trung Quốc “Ngành nông nghiệp Trung Quốc có những vấn đề hệ thống, sâu sắc”, Sun trả lời phỏng vấn Post Magazine năm 2017. “Chất lượng đất, nước rất kém, sử dụng quá mức hóa chất chỉ là một khía cạnh. Hoạt động nông nghiệp chủ yếu quy mô nhỏ, thuộc sở hữu hộ gia đình, không đủ luồng tiền mặt cho mỗi nông dân đầu tư hoặc thậm chỉ không đủ để mua hạt giống cho vụ tới. Và điều này giải thích cho tình trạng nghèo đói phổ biến trong nông thôn Trung Quốc”.

Sun có kế hoạch hợp nhất những nông trại nhỏ vào một tổ hợp nông nghiệp lớn, tự động cao, tích hợp công nghệ giám sát mùa màng hiện đại nhất để giảm sử dụng thuốc BVTV và các hóa chất độc hại khác. Trung Quốc có thể sản xuất những giống lúa không biến đổi gene, cho cơm ngon hiệu quả như các nước phát triển hơn, ông Sun nghĩ, và nhiều người khác sẵn sàng đầu tư vào mô hình của ông.

Đầu tư tư nhân quy mô lớn vào đất nông nghiệp vẫn là một vấn đề gây tranh cãi bởi sự tham lam của giới đầu tư có thể đẩy giá đất nông nghiệp đang ngày một khan hiếm, dẫn đến thực phẩm trở nên quá đắt đỏ. Nhưng tại Trung Quốc, chính phủ duy trì kiểm soát chặt ngành nông nghiệp nên rất ít động cơ để đầu tư quy mô lớn.

Black Soil tập hợp đất nông nghiệp thông qua một hợp đồng chuyển giao có sự tham gia của chính quyền địa phương. Nông dân đăng ký với công ty được phân chia thành các mảnh ruộng nhỏ và họ trồng lúa japonica theo hướng dẫn của Black Soil, theo các tiêu chuẩn môi trường của EU. Black Soik mua tất cả đầu ra từ hoạt động sản xuất này, sinh lời thông qua chế biến và bán sản phẩm cao cấp với thương hiệu Black Soil.

Tuy nhiên, tất cả không đi theo đúng kế hoạch. Các khoản đầu tư chậm tới hơn dự kiến. Tháng 9/2017, ông Sun rời vị trí vận hành hàng ngày ở Black Soil để đảm nhận công việc toàn thời gian tại TPG, một quỹ tài chính tư nhân khác. Các quản lý chuyên nghiệp và các cổ đông mới được đưa đến để giữ giấc mơ của ông hoạt động.

Yu Huafeng, trông trẻ hơn so với độ tuổi 50 của ông, là một nhà phân phối và cổ vũ tích cực cho Black Soil. Là con trai của một gia đình nông dân nghèo, Yu bị vào tù năm 2004 do các cáo buộc tham nhũng khi là phó tổng biên tập của một trong những tờ báo thẳng thắn nhát Trung Quốc, Southern Metropolis News. Các chỉ trích cho rằng các cáo buộc này là bẫy của các nhà chức trách địa phương nhằm trừng phạt tờ báo này. Yu ra tù năm 2008, và hiện đang lãnh đạo Benlai Life, một nhà bán lẻ trực tuyến tại Bắc Kinh chuyên về các nông sản tươi, an toàn, thân thiện môi trường mà ông thành lập năm 2012. Nhà bánlẻ này có 25 triệu người dùng trên toàn quốc và doanh thu hàng năm 575,8 triệu USD, đưa Benlai Life trở thành một nơi lý tưởng để bán các sản phẩm thực phẩm mới ra thị trường. Yu cho biết ông bán gạo sử dụng mô hình từ nông trại đến thị trường, vốn đã chứng tỏ thành công với sản phẩm cam Chu, một thương hiệu từ tỉnh Vân Nam ở tây nam Trung Quốc thành lập năm 2002 bởi Chu Shijian, người mà Benlai Life trở nên nông dân nổi tiếng nhất Trung Quốc,

Chu cũng từng là một tù nhân, đã làm lại cuộc đời với thành công rực rỡ. Từng là tổng giám đốc công ty thuốc lá Hongta Group, bị bỏ tù vì tham nhũng năm 1999. Ra tù sớm năm 2002 ở tuổi 74 và với nhiệt huyết không hề suy giảm so với thời ông góp công lớn trong hiện đại hóa ngành thuốc lá thuộc sở hữu nhà nước của Trung Quốc, ông bắt tay khởi nghiệp trồng “cam đường”, trên những sườn đồi hoàn toàn không ô nhiễm ở Vân Nam. 1 thập kỷ sau, ông Chu bắt tay với Benlai Life để bán loại cam này ở các thành phố lớn, và chiến dịch quan hệ công chúng cực lớn đã đưa ông trở thành một người nổi tiếng trên toàn quốc, giúp cam của ông bán với giá cao gấp đôi giá cam cùng loại.

Công ty của ông Chu hiện có doanh thu khoảng 200 triệu NDT hàng năm và thành công của ông đã cho thấy năng lực thị trường của những nông sản nội địa, an toàn, làm thương hiệu thông minh. Ông Chu đã khởi động một xu hướng có tên gọi dakas (những anh hùng hay ngôi sao của thế giới kinh doanh) trở thành đại sứ thương hiệu toàn diện của các sản phẩm nông sản.

Liu Chuanzhi, nhà sáng lập công ty công nghệ Lenovo, thành lập một doanh nghiệp trái cây, chuyên cung cấp kiwi Liu, từ vùng Tứ Xuyên miền tây Trung Quốc. Ông trùm bất động sản Pan Shiyi là người phát ngôn của những trái táo Pan, được trồng tại khu vực nghèo đói tại tỉnh Cam Túc, quê nhà của vị tỷ phú này.

Ngoài những khía cạnh thương mại, các chiến dịch này dường như được thúc đẩy bởi lòng nhân ái và mong muốn cá nhân – quay trở về nguồn cội sau khi trải qua sự thịnh vượng nhanh chóng của Trung Quốc. Yu cho biết ông muốn giúp giảm nghèo ở nông thôn bởi ông đã trải qua nghèo khó. Ông nhớ lại bố mẹ ông đã phải bán nhà trả nợ khi vụ lúa thất bát. “Chúng tôi luôn đói”, ông hồi tưởng. “Chúng tôi thường không có gì ăn trong nhà và phải xếp hàng chờ đồ bố thí. Chúng tôi chưa từng có đủ gạo ăn nên chúng tôi phải tích trữ rất nhiều rau quả dại hái trong rừng”. Nhưng ông đã lĩnh hội tinh thần doanh nhân từ bố mẹ mình để làm giàu từ khi Trung Quốc tự do hóa kinh tế năm 1978. “Bố mẹ tôi mở một nhà hàng và sau đó bắt đầu bán những gì mọi người sản xuất ra”, ông nói. “Tôi đoán đó cũng điều tôi đang làm bây giờ. Chúng tôi trở thành một trong những gia đình đầu tiên trong khu vực kiếm 10.000 NDT, vốn là rất nhiều tiền lúc bấy giờ”.

Trang bán lẻ trực tuyến của ông Yu không phải là nơi độc quyền bán gạo Black Soil nhưng quan hệ của nhà bán lẻ này với nhà sản xuất rất khác so với quan hệ này của JD.com, cũng đang bán loại gạo này. Benlai Life là cổ đông lớn nhất trong số hơn 30 “người ở hữu”, nhưng không sở hữu bất cứ cổ phần nào trong công ty mà là những người góp vốn cho hoạt động sản xuất nông nghiệp này. Mỗi người trả trước 50.000 NDT/mu đất hàng năm và sở hữu quyền đối với toàn bộ lượng gạo thu hoạch từ mảnh đất đó – trung bình lên tới 250kg/mu.

Tất cả gạo Black Soil do Benlai Life bán đến từ hàng ngàn mu mà nhà bán lẻ này “sở hữu” tại Xiangshui. Các mảnh ruộng của ông Yu được chứng nhận hữu cơ và Black Soil cho biết toàn bộ diện tích đất lúa của công ty đều “hoàn toàn không ô nhiễm”, tuân theo các tiêu chuẩn an toàn thực phẩm của Trung Quốc. Các luồng nước tưới đến từ hồ Jingpo rất sạch và có rất ít hoạt động công nghiẹp trong vùng.

Pan là một đại sứ thương hiệu. “Loại gạo này nấu cơm rất ngon và tôi có thể chỉ cần ăn cơm thôi”, ông ca tụng trên bìa một tạp chí. Ông và vợ là Zhang Xin, đồng sáng lập Soho China tại Bắc Kinh, một trong những công ty bất động sản thương mại lớn nhất Trung Quốc, cũng trở thành người sở hữu một khoảnh đất của Black Soil. Với một ứng dụng di động, cặp đôi, giống như những người sở hữu khác, có thể theo dõi hoạt động sản xuất bởi các videos quay thời gian thực và các bán cáo thời tiết tại khu vực họ sở hữu.

Tuy nhiên, công nghệ có thể mang đến những sự thật khó khăn. Khi Black Soil triển khai một đội drone để tiến hành khảo sát sinh thái chi tiết, đã phát hiện ra rằng tầm nhìn về quy mô và tự động hóa của ông Sun có thể không khả thi. Tên của công ty xuất phát từ bản chất đất của khu vực này – loại đất đen, giàu sinh dưỡng có tên chernozem, đặc trưng của miền đông bắc Trung Quốc, Nga, và Bắc Mỹ. Tại Hắc Long Giang, lớp đất này mỏng và có nguy cơ xói mòn cao nên việc canh tác nông nghiệp quá mức càng làm đất nông hơn. Bên dưới lớp đất này là một lớp đá không đồng đều, nghĩa là tất cả công việc đồng áng vất vả gắn với trồng lúa chẳng thể nào thay thế được bằng máy móc. “Chúng tôi đã phải nhanh chóng thay đổi kế hoạch”, theo Zong Xiaowei, người đang lèo lái công việc ở Xiangshui hiện nay. “Thay vì trồng lúa quy mô lớn, chúng tôi hiện vận hành như một người trồng lúa cảnh”, ông nói dưới ánh nắng thu ấm áp giữa vụ thu hoạch tháng 10.

Ông Zong đã dành nhiều năm làm việc cho công ty nhà nước Cofco Group – nhà sản xuất, giao dịch hàng hóa nông sản lớn nhất Trung Quốc – và rất quen với khu vực hoang vắng, rộng lớn tại Hắc Long Giang, lớn gần 3 lần tỉnh Quảng Đông nhưng dân số chỉ bằng 1/3. Một trong những lý do khu vực này thoát khỏi ô nhiễm công nghiệp nặng nề tại Trung Quốc là bởi quá lạnh trong quá nửa thời gian mỗi năm. Đây là nơi những tù nhân chính trị bị đày đến vào những năm 1950s và 60s, bị buộc phải cày cuốc như một hình phạt. Nhưng hiện nay, đây là vựa sản xuất nông nghiệp lớn của phương bắc, bất chấp thời gian vụ sản xuất ngắn, các phương pháp làm nông hiện đại cho phép khu vực này sản xuất ra nhiều ngũ cốc hơn bất cứ khu vực nào khác của Trung Quốc.

Quản lý địa bàn cho Black Soil là Yu Lei, vốn là hậu duệ của những nông dân Hàn Quốc đã định cư tại Hắc Long Giang nhiều thế hệ. Chuyên gia ngành gạo này cho biết một trong những lợi thế của không phụ thuộc vào máy móc là mùa màng tốt hơn. Cây trồng giữ nước nhiều hơn nếu được cấy và thu hoạch bằng tay, ông Yu cho biết, trong khi máy móc có thể gây nhiều thiệt hại hơn. “Gạo của chúng tôi được gọi là gạo thạch bàn bởi lớp đá dưới lớp đất đen và khu vực này đã trồng lúa hàng ngàn năm. Chỉ các hoàng đế, và sau đó là các lãnh đạo đảng cấp cao mới được gửi biếu gạo của vùng này”. Gạo từ Xiangshui được công nhận đích thực thuộc về Trung Quốc cũng như rượu vang và phô mai có cội rễ từ châu Âu.

Ông Yu cho biết vùng này chỉ sản xuất 1 vụ/năm nên gạo có dinh dưỡng cao hơn nhiều so với gạo indica, vốn thường được trồng 2-3 vụ.nă, tại miền nam ấm áp. “Tôi căn cơm gạo này 3 lần mỗi ngày và không ăn bất cứ loại gạo nào khác”, ông Yu nói trong bữa cơm tại một nhà hàng gần trang trại. “Tôi đã thử gạo jasmine Thái và thực sự không chịu nổi hương vị của nó”.

Yu không phải là người duy nhất chỉ chuộng 1 vị gạo. Nhiều người lớn lên ở miền nam Trung Quốc sẽ chỉ ăn gạo japonica khi đến một nhà hàng Nhật Bản hoặc Hàn Quốc. Người viết bài báo này đến từ Hong Kong, sẽ không vì đến thăm trang trại này mà chuyển sang ăn gạo Xiangshui bởi mùi thơm của gạo jasmine gợi cho cô cảm giác như ở nhà. Có một lầm lẫn phổ biến khi cho rằng tiêu dùng gạo là một thói quen thống nhất. Tiêu dùng các loại mỳ từ lúa mì, há cảo và bánh bao là các thực phẩm thiết yếu của rất nhiều khu vực tại Trung Quốc.

Tính phân tán của thị trường là một trong những thách thức cho những người sản xuất gạo đặc sản có giá bán cao gấp 10 lần giá gạo japonica thông thường từ vùng đông bắc. Tại khu vực Black Soil hoạt động, chính quyền địa phương đang tích cực xúc tiến du lịch lúa gạo và rất nhiều trang trại quảng cáo “trồng lúa cổ truyền” và bằng các “phương pháp sinh thái”. Đối thủ chính của Xiangshui là ở Wuchang, một vùng trồng lúa đặc sản chỉ cách đó 4h chạy xe.

Gạo Wuchang là mộtg giống gạo có mùi rất thơm, nổi tiếng đến nỗi một số nhà phân phối kiếm lời bằng cách bán các loại gạo giả nguồn gốc xuất cứ loại gạo này. “Chúng tôi không gặp vấn đề tương tự vào lúc này và chúng tôi đang xây dựng lòng trung thành của khách hàng”, Zong cho hay.

Dưới cơ chế “nhận nuôi một mảnh ruộng” mới của tập đoàn này, các cá nhânv à công ty có thể đóng góp các khoản nhỏ để đổi lấy lúa gạo mới thu hoạch và một phần gạo sẽ được gửi tới Shepherd’s Field, một tổ chức từ thiện tại Thiên Tân, chuyên chăm sóc các trẻ mồ côi có nhu cầu đặc biệt.

Ngay cả khi Black Soil không làm thay đổi thói quen ăn uống của nhiều người Trung Quốc thì công ty cũng đang thay đổi cuộc sống của rất nhiều nông dân đang hợp tác cùng. Nông trại của Deng Hongzhi cung cấp gạo cho Benlai Life và hiện lên bình dị giữa vụ thu hoạch tháng 10. Bầu trởi xanh và thời tiết vẫn đủ êm dịu để mọi người lớp áo mỏng ở Xiangshui. Nhưng khuôn mặt sương gió của Deng vẫn in đậm những vất vả mà ông và hai thế hệ trước của gia đình phải chịu đựng. “Chúng tôi kiếm được 10.000 NDT từ lúa trên mỗi ha trồng lúa hữu cơ, so với chỉ 6.000 NDT từ trồng lúa không được chứng nhận. Công ty trang trải cho tất cả công nghệ chúng tôi sử dụng để giám sát độ ẩm đất và các vấn đề khác nên cuộc sống của chúng tôi tốt lên rất nhiều”.

Tuy nhiên, ông Deng không muốn con trai mình kế nghiệp làm nông. “Tôi phải uống thuốc giảm đau mỗi ngày trong suốt vụ cấy vì phải gập lưng cả ngày dài. Và khi vào vụ thu hoạch thì phải làm việc hàng tuần mà rất ít được ngủ, sống trong nỗi sợ hãi mưa ập xuống làm ẩm lúa mới cắt”, người nông dân này nói. “Thật là vất vả”.

Mặc dù vậy, trên đường ra cánh đồng, ông Deng vươn tay và vuốt ve những bông lúa vàng với niềm hãnh diện dễ lây lan. “Vào ngày nghỉ lễ 1/5, chúng tôi cấy lúa”, ông nói. “Vào ngày 1/10, chúng tôi bắt đầu thu hoạch. Đây là lịch làm việc mà chúng tôi sống qua nhiều năm trời và tôi không thể tưởng tượng mình làm bất cứ việc gì khác”.