Nghiên cứu khoa học và đổi mới tư nhân đã thúc đẩy xuất khẩu gạo của Việt Nam, nhưng những cuộc chiến thương hiệu hiện đang đe dọa sự phát triển. Từng là một quốc gia phụ thuộc vào gạo nhập khẩu và các giống địa phương năng suất thấp, Việt Nam đã chuyển mình thành một cường quốc xuất khẩu gạo toàn cầu. Câu chuyện thành công này phần lớn nhờ vào những tiến bộ trong chọn tạo giống lúa, tạo ra các giống lúa năng suất cao, kháng bệnh và hiện được công nhận là một trong những nước sản xuất loại gạo ngon nhất thế giới.

Từ mất an ninh lương thực đến một cường quốc xuất khẩu gạo

Sau khi đất nước thống nhất vào năm 1975, nông nghiệp Đồng bằng sông Cửu Long (ĐBSCL) phải đối mặt với những thách thức to lớn. Mặc dù có đất đai màu mỡ, khu vực này chủ yếu trồng lúa mùa truyền thống, chỉ một hoặc hai vụ mỗi năm với năng suất trung bình chỉ 2,5-3 tấn/ha, sản lượng khoảng 5 triệu tấn mỗi năm. Năm 1976-1977, một đợt bùng phát rầy nâu đã tàn phá mùa màng trên khắp Đồng bằng sông Cửu Long, dẫn đến mất mùa trên diện rộng và buộc nhiều nông dân phải mua gạo về tiêu thụ. Cuộc khủng hoảng này đã bộc lộ nhu cầu cấp thiết về các giống lúa lùn, ngắn ngày, kháng sâu bệnh. Cố Giáo sư Võ Tòng Xuân nhớ lại: “Chúng tôi đã liên hệ với Viện Nghiên cứu Lúa Quốc tế (IRRI) tại Philippines, được thành lập năm 1960 với đội ngũ các nhà khoa học hàng đầu thế giới. Chúng tôi mong muốn tận dụng những thành tựu của họ cho Việt Nam.”

Nhận được mẫu giống lúa IR32, IR34, IR36 và IR38 từ Viện Nghiên cứu lúa Quốc tế (IRRI), Giáo sư Xuân và cán bộ Khoa Nông nghiệp, Đại học Cần Thơ đã bắt đầu thử nghiệm. IR36 nổi lên là giống lúa triển vọng nhất và được chọn để canh tác trên diện rộng. Trong một động thái chưa từng có, Giáo sư Xuân đề xuất đóng cửa Đại học Cần Thơ trong hai tháng để cử sinh viên ra đồng. Sinh viên tham gia cùng nông dân trong "chiến dịch diệt rầy nâu", hướng dẫn họ quy trình cấy và chăm sóc giống lúa mới. Hai năm sau, dịch hại này đã được diệt trừ ở Đồng bằng sông Cửu Long, và năng suất lúa được cải thiện đáng kể. Đến năm 1989, sản lượng lúa của vùng tăng vọt và Việt Nam bắt đầu xuất khẩu gạo.

Một cuộc cách mạng chọn tạo giống

Tiến sĩ Trần Ngọc Thạch, Viện trưởng Viện Lúa Đồng bằng sông Cửu Long (tiền thân là Viện Lúa Ô Môn thành lập năm 1977), cho biết viện đã chuyển đổi nhiều giống lúa truyền thống năng suất thấp thành giống lúa Ô Môn chất lượng cao. Những giống lúa mới này chín sớm, năng suất cao, kháng sâu bệnh và thích nghi với đất mặn và đất chua ở khu vực Tây sông Mê Kông. Hiện nay, các giống lúa OM chiếm 65-70% diện tích lúa trồng của khu vực và được nông dân cũng như thị trường quốc tế ưa chuộng. Trong số đó, OM18 (hơn 1 triệu ha), OM5451 (hơn 700.000 ha) và OM380 (gần 500.000 ha) là những giống lúa đóng góp chính vào kim ngạch xuất khẩu gạo của Việt Nam. OM18 và OM5451 chiếm 60-70% sản lượng gạo xuất khẩu của cả nước. Các giống lúa khác như OM4900, OM6162 và OM6976 tiếp tục đóng vai trò quan trọng trong sản xuất lúa gạo của khu vực.

Xây dựng thương hiệu gạo Việt Nam

Ông Phan Thiên Khánh, một nông dân Cần Thơ từng đi thăm đồng ruộng nước ngoài, tin rằng các giống lúa OM cho hiệu quả kinh tế vượt trội nhờ khả năng chống chịu sâu bệnh, ít đổ ngã, chu kỳ sinh trưởng ngắn và chất lượng hạt cao. Những đặc điểm này giúp tối đa hóa hiệu quả sử dụng đất, ổn định thị trường đầu ra và tăng lợi nhuận cho nông dân.

Ông Phạm Thái Bình, Chủ tịch Hội đồng Quản trị Công ty Cổ phần Nông nghiệp Công nghệ cao Trung An, khẳng định lúa tự chọn như OM đã làm thay đổi ngành lúa gạo. Một chuỗi giá trị vững chắc đã hình thành - từ sản xuất giống đến canh tác quy mô lớn, chế biến sau thu hoạch và xuất khẩu.

Với những nỗ lực không ngừng của nông dân, cải tiến giống và kỹ thuật sản xuất, năng suất lúa ở Đồng bằng sông Cửu Long hiện đã vượt 6,2 tấn/ha. Nhiều vùng sản xuất ba vụ lúa mỗi năm, đưa vùng này trở thành vựa lúa chính của Việt Nam và là trụ cột an ninh lương thực và xuất khẩu quốc gia. Trước những thách thức của biến đổi khí hậu, hạn hán, xâm nhập mặn và thị hiếu thị trường luôn biến đổi, Viện Lúa Đồng bằng sông Cửu Long đang tích cực nghiên cứu các giống lúa mới phù hợp hơn với những điều kiện này. ST25 và cái giá của việc bỏ bê sở hữu trí tuệ Bên cạnh các tổ chức công, các nhà sáng chế tư nhân cũng đóng vai trò quan trọng trong việc nâng cao chất lượng gạo Việt Nam. Một ví dụ điển hình là Anh hùng Lao động Hồ Quang Cua, kỹ sư, người đã cùng nhóm nghiên cứu phát triển dòng gạo ST (Sóc Trăng). Gạo ST25 của họ đã giành được danh hiệu Gạo ngon nhất thế giới năm 2019, tiếp nối thành công của ST24. Các thương hiệu gạo Việt Nam chất lượng cao khác bao gồm “Hạt Ngọc Trời Thiên Vương” của Tập đoàn Lộc Trời (giải thưởng năm 2018, chính thức công bố năm 2021), và dòng lúa TBR và TB của Công ty Giống cây trồng Thái Bình.

Tuy nhiên, thành công của những thương hiệu này cũng làm nổi bật một vấn đề nhức nhối: bảo hộ nhãn hiệu. Theo Viện Chính sách và Chiến lược Phát triển Nông nghiệp và Nông thôn, Việt Nam có 11 nhóm hàng nông sản có giá trị xuất khẩu hàng năm trên 1 tỷ USD và sáu nhóm hàng trên 3 tỷ USD. Mặc dù vậy, 90% hàng nông sản xuất khẩu của Việt Nam là hàng thô, giá trị xuất khẩu thấp, 80% thiếu thương hiệu, logo hoặc chưa hội nhập đầy đủ vào chuỗi giá trị toàn cầu. Nhãn hiệu cho các sản phẩm Việt Nam thường xuyên bị vi phạm ở nước ngoài, như gạo ST25, nước mắm Phú Quốc và cà phê Buôn Ma Thuột. Tính đến tháng 10/2021, nhãn hiệu “Gạo Việt Nam” đã được đăng ký tại 22 quốc gia. Tuy nhiên, do các vấn đề pháp lý liên quan đến việc quản lý và sử dụng, chưa có doanh nghiệp Việt Nam nào được phép sử dụng nhãn hiệu chứng nhận này để sản xuất hoặc thương mại. Phản ánh về cuộc chiến pháp lý để bảo vệ tên ST25, Hồ Quang Cua chia sẻ rằng sau khi ST25 được vinh danh là gạo ngon nhất thế giới năm 2019, công ty của ông (Doanh nghiệp tư nhân Hồ Quang Trí) đã liên tục phải đối mặt với các hành vi vi phạm nhãn hiệu trong và ngoài nước. Tại Mỹ, một công ty đã cố gắng đăng ký ST25 làm từ khóa độc quyền. Nếu thành công, ST25 sẽ bị loại khỏi thị trường toàn cầu. "Phải mất 28 tháng để ngăn chặn việc nộp đơn đó, và vụ việc chính thức khép lại vào ngày 22/9/2022. Chúng tôi đã nhận được sự bảo hộ nhãn hiệu đầy đủ tại Mỹ vào tháng 12/2023. Đó là một cuộc đấu tranh kéo dài bốn năm - tốn kém và mệt mỏi", Cua nói.

Thứ trưởng Bộ Nông nghiệp và Môi trường Trần Thanh Nam lưu ý rằng gạo Việt Nam thường bị đổi thương hiệu ở các nước khác trước khi được bán ra nước ngoài, làm mất đi nguồn gốc và giá trị của gạo. Mặc dù logo gạo Việt Nam hiện đã được công nhận tại 22 quốc gia, nhưng những rào cản pháp lý đã ngăn cản việc áp dụng logo này cho các sản phẩm chủ lực như ST25. Ông Nam gọi sự cố ST25 là một "bài học đắt giá". Mặc dù logo thương hiệu gạo Việt Nam đã được hoàn thiện vào năm 2018 và được bảo hộ quốc tế vào năm 2020, nhưng do các rào cản pháp lý, nó vẫn chưa được áp dụng cho gạo xuất khẩu ST25 - lãng phí một cơ hội xây dựng thương hiệu quan trọng trong khi các doanh nghiệp tư nhân phải tự quảng bá bản sắc riêng của mình.

Theo Tiền Phong