Đi khảo sát khung cảnh hoang tàn của trang trại - rải rác với những vũng nước thải có màu trà, nhiễm xyanua do những người khai thác vàng bất hợp pháp để lại - cũng đủ khiến Janet Gyamfi suy sụp. Chỉ tính riêng năm ngoái, khu đất rộng 27 ha ở miền Tây Ghana đã được phủ gần 6.000 cây ca cao. Ngày nay, chỉ còn lại chưa đầy một chục. “Trang trại này là con đường sinh tồn duy nhất của tôi”, người phụ nữ đã ly hôn 52 tuổi nói với Reuters, nước mắt chảy dài trên má. “Tôi đã định truyền lại nó cho các con tôi.”

Từ lâu đã là các cường quốc ca cao không thể tranh cãi trên thế giới, chiếm hơn 60% nguồn cung toàn cầu, Ghana và nước láng giềng Tây Phi Bờ Biển Ngà đều đang phải đối mặt với vụ thu hoạch thảm khốc trong mùa này. Dự đoán về tình trạng thiếu hạt cacao - nguyên liệu thô làm chocolate - đã khiến giá cacao kỳ hạn tại New York tăng hơn gấp đôi chỉ trong năm nay. Giá cacao đã đạt mức cao kỷ lục mới gần như hàng ngày trong một xu hướng chưa từng có và ít có dấu hiệu giảm bớt. Hơn 20 nông dân, chuyên gia và người trong ngành nói với Reuters rằng nguyên nhân là do nạn khai thác vàng trái phép tràn lan, biến đổi khí hậu, quản lý yếu kém và dịch bệnh lây lan nhanh chóng. Trong đánh giá nghiêm túc nhất cho đến nay, theo dữ liệu được tổng hợp từ năm 2018 và do Reuters độc quyền thu thập, ban tiếp thị ca cao Cocobod của Ghana ước tính rằng 590.000 ha đồn điền đã bị nhiễm bệnh sưng chồi, một loại virus cuối cùng sẽ làm chết cây.

Ghana ngày nay có khoảng 1,38 triệu ha đất trồng ca cao, con số mà Cocobod cho biết bao gồm cả những cây bị nhiễm bệnh vẫn đang cho ra quả ca cao. Steve Wateridge, một chuyên gia về ca cao của Dịch vụ Nghiên cứu Nhiệt đới cho biết: “Sản lượng đang suy giảm về dài hạn. Chúng ta sẽ không có được vụ mùa thấp nhất trong 20 năm ở Ghana và thấp nhất trong 8 năm ở Bờ Biển Ngà nếu chúng ta không đạt đến đỉnh điểm.” Các chuyên gia nói với Reuters rằng tình hình hiện rất rắc rối, không dễ giải quyết, đã gây sốc cho thị trường và có thể đánh dấu sự kết thúc của sự thống trị về ca cao của Tây Phi. Điều đó có thể mở ra cơ hội cho các nhà sản xuất mới nổi, đặc biệt là ở Mỹ Latinh. Và trong khi hàng triệu nông dân trồng ca cao ở Tây Phi đang phải đối mặt với thời điểm đau đớn, thì sự thay đổi đó cũng sẽ được cảm nhận rõ ràng ở các thị trường tiêu dùng giàu có, có thể trong nhiều năm tới.

Theo dữ liệu từ công ty nghiên cứu NielsenIQ, những người mua sắm bánh kẹo Lễ Phục sinh ở Hoa Kỳ ghi nhận giá chocolate trên các kệ hàng đắt hơn 10% so với một năm trước. Do các nhà sản xuất chocolate có xu hướng phòng ngừa rủi ro mua ca cao trước nhiều tháng, các nhà phân tích cho rằng mùa màng thảm họa ở Tây Phi sẽ chỉ thực sự ảnh hưởng đến người tiêu dùng vào cuối năm nay. Tedd George, chuyên gia hàng hóa tập trung vào châu Phi của Kleos Advisory, cho biết: “Loại chocolate mà chúng ta thường ăn sẽ trở thành một thứ xa xỉ. Dù có sẵn, nhưng sẽ đắt gấp đôi.”

Đau khổ

Nguồn gốc của cơn thống khổ hiện nay bộc lộ đầy đủ ở Samreboi, cộng đồng ở trung tâm ca cao phía Tây Ghana, nơi bà Gyamfi sinh sống. Theo văn phòng địa phương của Cocobod ở đó, chỉ ba năm trước, Samreboi đã tự hào có khoảng 38.000 ha trồng ca cao. Ngày nay, diện tích cacao đã giảm xuống chỉ còn 15.400. Bà Gyamfi cho biết những người khai thác trái phép đã bắt đầu xuất hiện ở khu vực này vài năm trước. Cô đã chống lại yêu cầu đe dọa bán cho họ đồn điền của mình khi một ngày tháng 6 năm ngoái, bà đến nơi và thấy vườn đã bị phong tỏa. Những người bảo vệ có vũ trang đã chặn lối vào của cô. Máy ủi đã xé toạc vườn ca cao của bà. Thợ mỏ tràn ngập khắp khu vực. Trong vòng sáu tháng, việc đào vàng đã hoàn thành và địa điểm này bị bỏ hoang, để lại Gyamfi với mảnh đất không thể sử dụng do bị ô nhiễm hóa chất độc hại, một khoản vay mà cô không còn khả năng trả và bốn đứa con phải nuôi. “Tôi đã bị tổn thương,” cô nói. Cô cho biết cô đã cầu xin cảnh sát và Cocobod nhưng không thấy phản ứng gì.

Một sĩ quan tại đồn cảnh sát địa phương, người yêu cầu giấu tên, cho biết họ đã nhận được đơn khiếu nại nhưng anh không thể nhớ liệu họ có cử cảnh sát đến trang trại hay không. Anh ta từ chối cho tham khảo hồ sơ của cảnh sát. Người phát ngôn của Cocobod, Fiifi Boafo, khi biết trường hợp của bà, cho biết bộ phận pháp lý của hội đồng quản trị sẽ vào cuộc. “Nhưng chúng tôi không phải là cảnh sát hay tòa án,” ông nói. “Việc phá hoại cây ca cao là vi phạm pháp luật nhưng hình phạt vẫn chưa đủ nặng”. Trên khắp Ghana, các đồn điền ca cao đang nhường chỗ cho những người khai thác vàng, người dân địa phương gọi là galamsey. Cocobod nói với Reuters rằng họ không có dữ liệu cập nhật về quy mô tàn phá. Và trong khi một nghiên cứu được thực hiện bốn năm trước cho thấy 20.000 ha ca cao đã bị mất do galamsey, thì 5 chuyên gia cho biết hoạt động khai thác đã mở rộng nhanh chóng trong những năm qua. Godwin Kojo Ayenor, nhà kinh tế phát triển chuyên về ca cao, cho biết: “Bây giờ mọi chuyện thật là thảm khốc”. “Nó bao phủ hầu hết mọi phần của vành đai ca cao.” Trong khi một số vụ tiếp quản đồn điền thực sự mang tính bạo lực, 5 nông dân và lãnh đạo cộng đồng nói với Reuters rằng ngày càng nhiều người trong số họ sẵn sàng bán.

Đối với nông dân trồng ca cao Asiamah Yeboah, galamsey chỉ là triệu chứng của một tình trạng bất ổn rộng lớn hơn. Kể từ khi đạt sản lượng cao nhất hơn một triệu tấn trong niên vụ 2020/21, sản xuất tại Ghana đã sa sút. Sản lượng được dự báo sẽ giảm mạnh xuống chỉ còn 580.000 tấn trong năm nay. Yeboah cho biết anh đã thu hoạch 50 bao ca cao vào năm 2015, nhưng sản lượng trên mảnh đất rộng 15 ha của anh đã giảm xuống chỉ còn 7 bao trong mùa này. Anh ta không kiếm đủ tiền để tái đầu tư và ngày càng gặp khó khăn trong việc tìm kiếm công nhân. Ông nói: “Trước Chúa và con người, nếu họ đến yêu cầu khai thác trang trại của tôi, tôi sẽ bán nó”.

‘Dịch bệnh và biến đổi khí hậu’

Yeboah và những nông dân Ghana khác đổ lỗi cho Cocobod. Cơ quan này, có trách nhiệm sâu rộng trong việc quản lý và thúc đẩy ngành này, đang phải đối mặt với nợ nần chồng chất và mùa này đã phải vật lộn để đảm bảo khoản vay hợp vốn mà cơ quan này sử dụng để tài trợ cho các hoạt động và mang lại thu nhập cho vụ mùa. Cocobod đã đình chỉ việc phân phối phân bón và thuốc trừ sâu từ nhiều năm trước. Các kế hoạch phục hồi số lượng cây già có rất ít tiến triển và cơ quan này đang thua trong cuộc chiến chống lại thứ mà nhiều người coi là mối đe dọa hiện hữu: chồi sưng tấy. Đầu tiên, virus làm giảm sản lượng trước khi giết chết cây cối. Một khi chồi bị nhiễm bệnh sưng tấy, các đồn điền phải được nhổ bỏ và xử lý đất trước khi trồng lại ca cao.

Cocobod đã cam kết khôi phục các đồn điền ca cao bị ảnh hưởng, sử dụng một phần trong số tiền tài trợ 600 triệu USD từ Ngân hàng Phát triển Châu Phi và 200 triệu USD khác từ Ngân hàng Thế giới. Boafo, người phát ngôn của Cocobod, nói với Reuters: “Với cây trồng già cỗi và bệnh tật, những thách thức thật đáng sợ. Nhưng chúng tôi đang có những biện pháp can thiệp quan trọng để giải quyết chúng.” Tuy nhiên, các chuyên gia cho biết, 67.000 ha được bao phủ theo chương trình phục hồi của Ghana không thể theo kịp sự lây lan của căn bệnh này. Tệ hơn nữa, Cocobod cho biết những kẻ khai thác bất hợp pháp đã xâm chiếm một số trang trại đã được cải tạo.

Và ở Bờ Biển Ngà, nước sản xuất ca cao lớn nhất thế giới, mọi thứ cũng không khá hơn, khi Wateridge của Cơ quan Nghiên cứu Nhiệt đới ước tính có tới 30% diện tích trồng ca cao ở Bờ Biển Ngà có khả năng bị nhiễm bệnh. Antonie Fountain, giám đốc điều hành của VOICE Network, tổ chức thúc đẩy cải cách ngành ca cao, cho biết không có giải pháp nhanh chóng. Ông nói: “Một cái cây chết không chỉ chết trong một mùa. Ngay cả sau khi phục hồi, cây trồng lại phải mất từ 2 đến 4 năm để trưởng thành và cho quả. Và sự phục hồi đáng kể trong sản xuất ca cao ở hai quốc gia này phải đối mặt với những trở ngại lớn khác. Các nhà nghiên cứu dự đoán biến đổi khí hậu sẽ khiến cây trồng khó sản xuất hơn ở Tây Phi trong những thập kỷ tới với một nghiên cứu dự báo các khu vực trồng trọt phù hợp nhất của Bờ Biển Ngà sẽ giảm hơn 50% vào những năm 2050. Bakary Traoré, người đứng đầu nhóm bảo tồn rừng Bờ Biển Ngà IDEF cho biết, mô hình lượng mưa đang thay đổi, với các đợt mưa lớn tập trung hơn và các đợt khô nóng kéo dài hơn. “Đó là điều chúng tôi đã quan sát được trong vài năm qua,” ông nói.

Trong bối cảnh Tây Phi đang gặp khó khăn, giá ca cao toàn cầu cao ngất ngưởng hiện nay sẽ là động lực hấp dẫn để nông dân trồng thêm ca cao ở các vùng nhiệt đới khác, đặc biệt là châu Mỹ Latinh. Cả Fountain của VOICE Network và chuyên gia ca cao Wateridge đều dự báo rằng Ecuador hiện sẽ vượt qua Ghana để trở thành quốc gia ca cao số 2 thế giới vào năm 2027. Brazil và Peru cũng có thể bước lên. Tuy nhiên, việc lấp đầy khoảng trống nguồn cung sẽ mất thời gian và trong thời gian chờ đợi, những người yêu thích sô cô la sẽ cảm thấy khó chịu. Nhưng các nạn nhân thực sự, theo các nhà hoạt động như Fountain, là những người trồng trọt quy mô nhỏ ở Bờ Biển Ngà và Ghana, những người có rất ít lựa chọn khi chứng kiến thu nhập của mình bốc hơi. Fountain cho biết: “Tình hình của nông dân ở Tây Phi thật thảm khốc. “Nó thực sự có sức tàn phá khủng khiếp.”

Theo Reuters