Giống như nhiều doanh nhân Thái gốc Trung Quốc khác, Vichai Sriprasert có tinh thần làm việc của người Trung Quốc ngay từ khi còn trẻ. “Bà tôi thường nói, “hãy trung thực, làm việc chăm chỉ và đừng chi tiêu gì”, ông Vichai nói.  Vị doanh nhân 75 tuổi này lớn lên tại Bangkok dưới sự chăm bẵm của bà ngoại trong khi bố mẹ ông đi làm việc xa ở tỉnh Ayutthaya, vận hành một nhà máy gạo gia đình.

Bất chấp lời huấn đạo của bà ngoại, gia đình ông vẫn sẵn sàng chi tiền đối với những vấn đề liên quan đến giáo dục và Vichai đã đến Mỹ để học kinh tế học tại đại học Michigan. Ông trở về Thái Lan vào những năm 70s để giúp đỡ hoạt động kinh doanh gạo của bố. Ông đã thuyết phục bố chuyển sang xuất khẩu gạo đồ, thay vì xuất khẩu gạo trắng thường hay gạo jasmine. “Những gì tôi học được từ trường đó là về sự khác biệt hóa sản phẩm”, ông Vichai nói. “Bạn phải làm điều gì đó để sản phẩm của bạn không giống như các đối thủ cạnh tranh”.

Gạo đồ thu được từ thóc ngâm trong nước nóng, sau đó được hấp để tinh bột gelatin hóa trong hạt gạo, mang lại cho hạt gạo độ trong và cứng hơn gạo trắng thường nên hạt gạo chắc hơn. Ông Vichai giới thiệu công nghệ làm gạo đồ Mỹ tới Thái Lan và bắt đầu xuất khẩu gạo đồ Thái Lan sang các thị trường mới. “Tôi đã kiểm soát thị trường Nam Phi hàng thập kỷ, thay thế gạo đồ Mỹ trên thị trường này bởi gạo đồ của chúng tôi rẻ hơn gạo đồ Mỹ khoảng 100 USD/tấn”, ông Vichai tự hào nói. “Tôi đã kiếm được rất nhiều tiền”.

Thái Lan hiện là nước xuất khẩu gạo đồ lớn trên thế giới, chiếm gần 1/3 tổng kim ngạch xuất khẩu gạo hàng năm 10 – 11 triệu tấn của nước này. Các thị trường xuất khẩu chính bao gồm châu Phi, châu Âu và Trung Đông. Thái Lan đã là nước xuất khẩu gạo dẫn đầu thế giới trong hàng thập kỷ, thế chân Myanmar vào năm 1962 khi tướng Ne Win lên nắm quyền và chuyển đổi nền kinh tế Myanmar trở thành nước xã hội chủ nghĩa, làm thui chột ngành xuất khẩu gạo của nước này. Mặc dù chỉ đứng thứ 6 thế giới về sản xuất gạo, Thái Lan từ lâu đã thặng dư khoảng 10 triệu tấn gạo hàng năm, một phần nhờ các đập lớn được xây dựng vào thập niên 50s và 60s giúp dẫn nước vào hệ thống thủy lợi ở các vùng đồng bằng trung tâm, cũng như khơi nguồn cho sự nhạy bén kinh doanh của các nhà xuất khẩu gạo.

Từ trước đó rất lâu, trở về giữa thế kỷ 19, Thái Lan là nước xuất khẩu gạo tới miền nam Trung Quốc. Thương mại gạo, giống như phần lớn các ngành kinh doanh béo bở, là lĩnh vực độc quyền dưới triều đại vua Mongkut (1851-68). Là một học giả, vua Mongkut đã tự do hóa thương mại gạo từ rất sớm và mở cửa đối với thương mại quốc tế bằng Hiệp ước Bowing năm 1855. Gạo là khởi nguồn của nhiều cơ nghiệp lớn cho các doanh nhân Trung – Thái, như các gia tộc kinh doanh Wang Lee (ngân hàng), Bulakul (bất động sản), Trivisvavet (xây dựng) và Assakul (đồ thủy tinh), tất cả đều khởi nghiệp bằng xay xát hoặc thương mại gạo. “Thương quán gạo Wang Lee đầu tiên đặt tại Swatow (Sán Đầu-Quảng Đông ngày nay)”, theo Sanan Wanglee, giám đốc điều hành Lhong 1919, một cảng cũ và kho ký gửi trên dòng sông Chao Phraya của Bangkok, gần đây đã trở thành một điểm du lịch. “Ông bắt đầu kinh doanh gạo từ Hong Kong để đổi lấy đường từ Swatow và sau đó trở thành một chủ tàu từ khi ông bắt đầu kinh doanh gạo ở các thị trường xa xôi hơn”.

Wang Lees di cư tới Thái Lan vào những năm 1850s, cuối cùng trở thành một trong những quyền lực lớn trong thương mại gạo. “ Những ghe thuyền của thương nhân Trung Quốc đến đây với trà, lụa và đồ sứ, rời đi với gạo”, ông Sanan cho biết. “Gia đình Wang Lee sau đó đã mở rộng sang hoạt động tài chính, ban đầu là để chuyển kiều hối của lao động Trung Quốc tại Thái Lan về Trung Quốc và sau đó đã thành lập Wang Lee Bank, về sau đổi tên thành Nakornthon Bank. . Wanglee vẫn hoạt động xuất khẩu gạo và là một trong những thành viên lâu đời nhất của Hiệp hội các nhà xuất khẩu gạo Thái Lan (TREA), một câu lạc bộ chủ yếu của các doanh nhân Thái gốc Trung, chiếm tới khoảng 90% tổng kim ngạch xuất khẩu gạo.

Khi Thái Lan bắt đầu mở rộng xuất khẩu gạo vào thập niên 60s, thị trường xuất khẩu lớn đầu tiên là Hong Kong, nơi thương mại thuận lợi nhờ ngôn ngữ. Nhiều nhà nhập khẩu gạo Hong Kong là người Triều Châu, cũng là nhóm ngôn ngữ Trung Quốc chủ đạo tại Thái Lan (người nói tiếng Triều Châu đến từ tỉnh Phúc Kiến hoặc phía đông tỉnh Quảng Đông ở miền nam Trung Quốc). Ông Vichai, giám đốc điều hành Riceland International, là thế hệ thứ 4 của gia đình người Trung Quốc Triều Châu. “Phần lớn các nhà nhập khẩu gạo tại Hong Kong tập trung ở quận Sheung Wan”, theo Charoen Laothamatas, chủ tịch TREA cho hay. “Họ có một hiệp hội các nhà nhập khẩu gạo và tôi có thể nói rằng một nửa số đó là người Triều Châu”.

Ví dụ Bangsue Chia Meng Rice Mill Company xuất khẩu gạo thơm jasmine sang Hong Kong đã 60 năm qua dưới thương hiệu Golden Phoenix. “Hong Kong là thị trường xuất khẩu đầu tiên của chúng tôi”, theo giám đốc điều hành công ty Vallop Manathanya cho biết. “Chúng tôi có 2 khách hàng lớn tại Hong Kong và chú tôi nói tiếng Triều Châu với họ”. Bangsue Chia Meng hiện là một nhà xuất khẩu gạo jasmine lớn trên thế giới. “Thị trường Hong Kong giúp chúng tôi nâng cao uy tín”, ông Vallops cho biết. “Các khách hàng của chúng tôi là người Trung Quốc di cư tới khắp nơi trên thế giới và khi họ muốn ăn gạo ngon từ Thái Lan, họ sẽ hỏi người quen ở Hong Kong của họ”.

Có kết nối tốt tại Hong Kong giúp gia đình ông Vallop vượt qua đợt khủng hoảng xuất khẩu gạo gần đây của Thái Lan do chính sách “thế chấp lúa” nặng chủ nghĩa dân túy của chính phủ Thái Lan từ năm 2011-2014. Chính sách này do bà Yingluck Shinawatra, em gái ôgn Thaksin Shinawatra, một trùm tư bản viễn thông chuyển sang làm chính trị, hiện đang sống lưu vong như bà Yingluck.

Bà Yingluck bị tuyên án vắng mặt vào tháng 9/2017 với bản án 5 năm tù do thiếu trách nhiệm trong triển khai chính sách thế chấp lúa, theo đó hứa mua toàn bộ lúa gạo từ nông dân Thái Lan với giá cao hơn giá thị trường từ 40 – 50%. Chính sách này đã gây thiệt hại cho nền kinh tế Thái Lan 600 tỷ Baht, tương đương 18 tỷ USD, và là một trong những lý do khiến chính phủ của bà Yingluck bị các thế lực quân sự lật đổ vào năm 2014, chấm dứt triều đại chính quyền dân sự tại nước này. Chính này này cũng khiến Thái Lan mất vị thế nước xuất khẩu gạo lớn nhất thế giới có từ lâu, bị Ấn Độ thế chân vào năm 2012. Khi chính sách này diễn ra, các nhà xuất khẩu gạo Thái Lan không thể cạnh tranh trên thị trường thế giới. Xuất khẩu gạo Thái Lan trượt xuống còn 7 triệu tấn năm 2012, và chỉ quay lại mức cũ 10 – 11 triệu tấn vào năm 2014.

Dưới thời bà Yinglục, thị phần của Thái Lan trên thị trường gạo Hong Kong giảm từ 90% xuống còn 45%, sau đó phục hồi lên khoảng 60% nhưng chưa lấy lại được mốc cũ. Bởi vậy, trong lễ kỷ niệm thế kỷ của TREA tổ chức tại Dusit Thani Hotel ở Bangkok, hơn 400 khách được mời, bao gồm các đại diện của thương mại gạo khu vực tại Hong Kong, Malaysia, Singapore, và Việt Nam, sẽ không đơn thuần là một lễ kỷ niệm. “Trước khi chính sách thế chấp gạo triển khai, thị trường gạo cao cấp Hong Kong không mua gạo jasmine từ những nước láng giềng của Thái Lan như Việt Nam và Campuchia bởi họ không tin vào chất lượng”, theo  Chookiat Ophaswongse, chủ tịch danh dự của TREA cho hay. “Nhưng họ buộc phải mua nguồn gạo jasmine này trong thời gian Thái Lan triển khai chính sách thế chấp gạo bởi giá gạo Việt Nam quá cao”. Việt Nam hiện có thị phần 20 – 25% thị trường gạo jasmine Hong Kong và thị phần của Campuchia đang tăng.

Thực tế không cần bàn cãi là TREA hoàn toàn không ủng hộ chính sách thế chấp gạo hay bất cứ chính sách dân túy nào liên quan đến sản xuất lúa gạo, hiện đang là sinh kế của khoảng 7 triệu người Thái – một bộ phận quyền lực phiếu bầu lớn. “Các chính trị gia thích chi tiền để đẩy giá gạo nhưng không phải là về phía cung”, ông Chookiat phát biểu. “Là một hiệp hội của khu vực tư nhân, chúng tôi gần đây đã mở rộng tham gia vào giai đoạn sản xuất lúa gạo mạnh hơn bao giờ hết. Chúng tôi không thể phụ thuộc vào chính phủ nên đang cố gắng tự giúp chính mình”.

Dưới sự lãnh đạo của ông Charoen, năm 2018, TREA đang phân phối lúa giống gạo mềm rất được ưa chuộng tại Hong Kong và Trung Quốc cho nông dân Thái tại vùng đồng bằng trung tâm nhằm đa dạng hóa sản xuất gạo Thái Lan. Họ sẽ trả cho nông dân mức giá cao hơn giá thị trường cho các loại gạo mới. “Đây là lần đầu tiên Hiệp hội thực hiện việc này”, ông Charoen cho biết. Nếu chiến dịch thử nghiệm này hoạt động tốt thì sẽ được mở rộng sang năm 2019.

Doanh nghiệp của ông Vallop đang có chiến dịch tương tự với các nông dân sản xuất lúa gạo jasmine tại vùng đông bắc Thái Lan trong 4 năm qua, cung cấp cho họ giống lúa chất lượng cao và giới thiệu các phương pháp gieo hạt mới, kinh tế hơn. Những nông dân của ông đã có thể tăng doanh thu thêm tới 40%, thu hút gần 2.100 hộ nông dân vào chương trình trong năm 2018, so với 53 hộ hồi năm 2014.

Trong khi xuất khẩu gạo Thái Lan đang đối mặt với cạnh tranh ngày càng tăng từ các nước láng giềng – Campuchia, Myanmar và Việt Nam – thách thức lớn hơn có thể đến từ hiện tượng trái đất ấm lên, suy thoái đất hoặc sử udnj gcác phương pháp làm nông hiện đại có thể làm hao tổn tới loại gạo làm nên uy tín Thái Lan: gạo jasmine. “Vấn đề duy nhất chúng tôi nghe được về gạo jasmine Thái Lan là bây giờ gạo jasmine Thái không cò thơm như xưa và điều này là sự thực”, ông Vallop nói. “Chúng tôi đang liên tục yêu cầu chính phủ giúp xử lý vấn đề này trong 10 năm qua nhưng vẫn không có phản hồi. Họ cần làm nghiên cứu về vấn đề này”.