Sam In, một nông dân trồng lúa 48 tuổi tại tỉnh đông bắc Campuchia Stung Treng, không từng biết đến việc phải mua nước cho tới khi ông bị buộc phải rời khỏi căn nhà của mình bên bờ sông Mekong 2 năm trước đây.

Cùng với hàng trăm hộ gia đình khác, Sam In và 10 thành viên gia đình ông bị di dời để giải phóng mặt bằng cho xây dựng đập, khiến cả làng ông, Sre Sronok, ngập chìm trong nước. Hiện họ đang sống ở một ngôi làng mới mà chính phủ trợ ấp nhà với những mái nhà màu xanh giống nhau, thẳng hàng thẳng lối trên một khu đất bụi bặm. Thay vì một dòng sông, một con đường quốc lộ chạy dọc làng. “Chi phí sinh hoạt của chúng tôi tăng vọt”, ông Sam In – giữ chức phó làng, cho biết. “Chúng tôi phải mua nước dùng để trồng lúa, uống, nấu và tắm giặt. Tất cả trước đây đều đến từ dòng sông, hoàn toàn miễn phí”.

Chính phủ đã cấp cho gia đình ông 2ha đất trồng lúa, nhưng không có hệ thống thủy lợi hoặc trang thiết bị để cày ruộng, vốn được chính phủ hứa hẹn khi dân làng đồng ý tái định cư, năng suất giảm hơn một nửa trên cánh đồng của họ hiện nay so với nơi cũ.

Những cánh đồng này cách cánh đồng cũ 20km, từng bị ngập nghiêm trọng vào tháng 9/2017 khi các cửa xả lũ của đập Hạ Sesan 2 đóng để tạo ra hồ trữ nước 33.000ha. Con đập trị giá 816 triệu USD này nằm cách sông Mekong chỉ 25km, dự kiến tạo ra 400 megawatts điện khi hoạt động hết công suất vào cuối năm 2018, trở thành con đập lớn nhất tại Campuchia.

Người dân làng Sre Sronok, bao gồm ông Sam In, đã phản đối kế hoạch này khi nó được đưa ra lần đầu vào khoảng 10 năm trước. Chính phủ giải thích rằng điện tạo ra từ con đập sẽ mang lại lợi ích cho cả nước. “Họ nói những nước như Lào đang tạo ra điện sử dụng nguồn nước sông Mekong và nước chúng tôi cần có những con đập riêng để không phải mua điện từ Lào và giảm chi phí điện năng”, ông Sam In nhớ lại. “Nhưng tôi nghĩ điều này mang lại lợi ích cho người thành phố nhiều hơn , không phải chúng tôi, trừ khi chính phủ cung cấp điện với giá đặc biệt ưu đãi cho chúng tôi nhưng họ từ chối”.

Con đập này có thể còn có những hậu quả không mong muốn khác. Ngoài các vấn đề mà ông Sam In và người cùng làng ông trải qua, việc xây dựng con đập cũng được cho là sẽ làm giảm nguồn lợi thủy sản, làm thay đổi dòng chảy và giảm phù sa cung cấp dinh dưỡng quan trọng cho sản xuất lúa gạo tại Việt Nam và các nước dọc sông Mekong khác. Nghiên cứu năm 2012 của Viện Khoa học Quốc gia Mỹ kết luận rằng con đập này sẽ đe dọa hơn 50 loài thủy sản.

Các chuyên gia và các nhóm vận động từ lâu đã tranh luận về những lợi ích kinh tế từ sản xuất thủy điện còn là dấu chấm hỏi, xét đến luồng nước chảy chậm trong suốt 7 tháng mùa khô. Bất chấp những lo ngại này, Campuchia vẫn thúc đẩy kế hoạch thủy điện này với sự chống lưng của công ty sản xuất điện thuộc sở hữu nhà nước lớn của Trung Quốc, bắt đầu tham gia từ năm 2012.

Hydrolancang International Energy của Trung Quốc, một công ty con của Huaneng Group, là nhà đầu tư lớn nhất của dự án, với 51% cổ phần; trong khi Royal Group của Campuchia và một công ty con của Tập đoàn Điện lực Việt Nam keiểm soát lần lượt 39% và 10% còn lại. Một biển chỉ đường mới chỉ tới “con đập lớn” dựng lên gần khu vực cổng được bảo vệ nghiêm ngặt dẫn tới địa điểm đập được viết bằng cả tiếng Campuchia và tiếng Trung.

Hoạt động xây dựng đập gây tranh cãi của Trung Quốc – cả ở khu vực thượng nguồn sông thuộc chủ quyền Trung Quốc và đang tiến nhanh vào Đông Nam Á – làm thay đổi rất mạnh sinh kế của rất nhiều trong số 60 triệu người sống tại khu vực này, phụ thuộc vào nguồn nước, thủy sản, vận chuyển và thủy lợi dựa vào sông Mekong.

Quyền kiểm soát thượng nguồn của Trung Quốc là mối lo ngại thường trực đối với các nước hạ nguồn phía Nam. Một số chuyên gia so sánh rủi ro an ninh nguồn nước của các nước hạ nguồn sông Mekong – bao gồm rủi ro nguồn cung thực phẩm và hoat động thương mại – với hoạt động xây dựng đảo gây tranh cãi tại biển Nam Trung Quốc. “Những gì Trung Quốc đang làm trong xây dựng đập trên sông Mekong và thu lợi bất công bằng từ các nước hạ nguồn tương tự và gắn kết với hoạt động xây dựng liên tục và quân sự hóa các đảo nhân tại trên biển Nam Trung Quốc”, theo Thitinan Pongsudhirak, giám đốc Viện An ninh và Nghiên cứu Quốc tế tại đại học Chulalongkorn của Thái Lan. “Cách tiếp cận của Bắc Kinh vừa đơn giản vừa gây tranh cãi, như tất cả đều thấy: xây dựng trước, nói chuyện sau”.

Con sông Mekong dài 4.800km bắt nguồn từ cao nguyên Tây Tạng tại Trung Quốc và chảy qua tỉnh Vân Nam vào Đông Nam Á – gồm Myanmar, Lào, Thái Lan, Campuchia – và sau đó đổ vào Việt Nam, nơi dòng sông này sẽ nhập vào biển Nam Trung Quốc. Đây là con sông dài thứ 12 thế giới và mang trong mình một trong những hệ sinh thái đa dạng  nhất trên thế giới, đứng thứ hai chỉ sau Amazon.

Các dòng chảy của sông Mekong chảy tự do hơn phần lớn các dòng sông lớn trên thế giới, hoạt động xây dựng đập và các dự án khác đã được khởi động bởi các cuộc chiến tranh tại Việt Nam và Campuchia, theo Courtney Weatherby, một nhà phân tích tại Stimson Center. Mặc dù Thái Lan và Việt Nam cũng có xây các con đập trên dòng sông này, sự cần thiết của việc hợp tác trở nên rõ ràng hơn kể từ khi Trung Quốc bắt đầu xây dựng các con đập trên thượng nguồn sông Mekong trong thập niên 1990s mà không tham vấn các nước hạ nguồn.

Các nền kinh tế của các nước dọc sông Mekong đều phụ thuộc vào dòng sông này, nhưng theo các cách riêng biệt. Trung Quốc và Lào phần lớn nhìn nhận sông Mekong như một nguồn sản xuất điện năng. Campuchia – và rất nhiều địa phương tại Lào và Thái Lan – phụ thuộc vào nguồn thủy sản tự nhiên dồi dào của con sông này làm nguồn protein, thực phẩm và sinh kế chính. 20 triệu người sinh sống tại ĐBSCL của Việt Nam phụ thuộc vào phù sa màu mỡ của con sông này để sản xuất lúa gạo và nuôi trồng thủy sản.

Với nhiều lợi ích chồng chéo nhau, các nước dọc sông Mekong cần chia sẻ thông tin tốt hơn và “quản trị các đánh đổi không thể tránh khỏi giữa lợi ích của mỗi quốc gia”, ông Weatherby nhận định.

Sự hợp tác này đang phát triển ngày một phức tạp khi hiện Trung Quốc đang cấp vốn cho xây dựng đập tại các nước hạ nguồn sông kém phát triển hơn như Campuchia và Lào. Trong số 11 con đập theo kế hoạch xây dựng trên hạ nguồn sông Mekong, 6 con đâp được tài trợ vốn từ Trung Quốc, theo tổ chức phi chính phủ tại Mỹ International Rivers cho biết. 30 con đập khác đang được lên kế hoạch trên các nhánh của sông Mekong.

Cùng với cú hích của Trung Quốc, các nhà đầu tư khác – bao gồm các nước phương Tây và Nhật Bản – đang cố khắc kéo lại sự phát triển xây dựng đập trên sông Mekong. Ngân hàng phát triển châu Á do Nhật Bản dẫn đầu đang giảm cấp vốn cho các dự án thủy điện trên sông Mekong do các tác động tiêu cực có thể xảy ra là rất lớn, theo Andrew Jeffries, giám đốc khối năng lượng của ADB nhận định. Nhật Bản đã cam kết 6 tỷ USD vào các cơ sở hạ tầng khác cho các nước dọc sông Mekong vào năm 2015 để đổi lấy ảnh hưởng lớn hơn trong khu vực nhưng khoản hỗ trợ này sẽ kết thúc trong năm 2018.

Các nhà chức trách Trung Quốc thì cho rằng hoạt động của họ nhằm thúc đẩy các nước khác khai thác lợi ích từ dòng sông này. “Những lợi ích gì mà Campuchia có thể hưởng từ những con đập thượng nguồn? Không gì cả”, Li Hong, đại diện thường trực tại Ủy ban Kinh tế và Xã hội Liên Hiệp Quốc cho châu Á Thái Bình Dương, phát biểu trong một hội thảo sông Mekong tổ chức tại Campuchia hồi tháng 4 vừa qua. “Nhưng Campuchia chắc chắn có thể hưởng lợi từ xây dựng chính các con đập của mình. Chung ta đều nên hưởng lợi từ dòng sông này”.

Rủi ro địa chính trị

Somchit Chittapong đã miệt mài tranh đấu cho dòng sông Mekong trong hơn 40 năm qua tại tỉnh Chiang Rai miền Bắc Thái Lan, nhưng vào một ngày tháng 3/2018 ông nhận ra dòng chảy của con sông chậm một cách bất thường. “Bạn có thấy đàn vịt ở kia không?” ông hỏi và chỉ vào một bãi cát gần đó. “Chúng chưa bao giờ đến đây vào thời điểm này trong năm bởi đảo đó thường ngập nước vào thời điểm này”. Ông Somchit cũng chỉ về phía chiếc thuyền neo ở rìa sông, ông bảo đó là thuyền của em ông, người thường vận chuyển cao su tới Trung Quốc. Con thuyền đó đã neo tại đó hơn 5 ngày qua. Đó chỉ là một trong số rất nhiều thuyền chở hàng hoạt động từ Chiang Rai, trung tâm xuất khẩu chính của miền Bắc Thái Lan sang Trung Quốc, bị mắc cạn từ đầu tháng 3 do mực nước thấp bát thường khi các dòng chảy bị chặn lại ở các con đập thượng nguồn Trung Quốc.

Các doanh nghiệp địa phương kêu gọi Trung Quốc chia sẻ thông tin về lịch trình xả nước từ các con đập này. Trung Quốc đã đồng ý công bố thông tin theo ngày trong các tháng mùa mưa từ tháng 6 – 11, nhưng không chấp nhận công bố thông tin vào các tháng còn lại trong năm. Phía Trung Quốc cho rằng thông tin về các con đập là “vấn đề nội bộ”.

“Trung Quốc thật điên rồ”, Pakaimas Vierra, phó chủ tịch Phòng Thương mại Chiang Rai phát biểu. “Họ không cung cấp bất cứ thông tin gì cho chúng tôi từ trước nên chúng tôi không thể lên kế hoạch kinh doanh. Hàng hóa đang chất đống trong kho”. Pakaimas cho biết có hàng tá tàu đã đầy hàng hóa cho Trung Quốc neo dọc bờ sông giữa Myanmar và Lào vào giữa tháng 3 nhưng không thể đi xa hơn do dòng chảy không cho phép. Một nhà xuất khẩu ước tính khoảng 60 tàu đã bị mắc cạn.

Các chuyên gia cho biết dư cung điện năng tại tỉnh Vân Nam có thể dẫn đến việc nghẽn các dòng chảy từ các đập Lancang. Thương mại với các nước khác, đặc biệt là Trung Quốc, là nguồn doanh thu chính cho Chiang Rai, nằm gần khu vực Tam Giác Vàng huyền thoại, nơi con sông Mekong hình thành nên các đường biên giới giữa Thái Lan, Lào và Myanmar. Khả năng Trung Quốc gây thiệt hại kinh tế do sự kiểm soát của nước này với dòng chảy là một vấn đề quan ngại lớn cho các nước hạ nguồn. “Hoạt động xây đập của Trung Quốc ở thượng nguồn sông Mekong từ lâu được coi là rủi ro địa chính trị cho các nước hạ nguồn sông”, Thitinan của đại học Chulalongkorn cho hay.

Tuy nhiên, Bắc Kinh vẫn giả điếc trước các nỗ lực ngoại giao nguồn nước của các nước hạ nguồn. Trong đợt hạn hán nghiêm trọng năm 2016, Trung Quốc thông báo xả nước từ con đập thượng nguồn để giải tỏa tình trạng thiếu nước, một động thái giúp giảm căng thẳng với các nước láng giềng miền Nam, đặc biệt là Việt Nam.

Các nước hạ nguồn gặp nhiều khó khăn trong đối phó với Trung Quốc, hiện đã trở thành một trong những đối tác thương mại và đầu tư lớn nhất khu vực. Thương mại song phương giữa Trung Quốc và các nước hạ nguồn đạt 220 tỷ USD năm 2017, tăng 16% so với năm 2016, trong khi đầu tư đạt 42 tỷ USD.

Ủy ban sông Mekong, một tổ chức liên chính phủ giữa các nước hạ nguồn sông Mekong, không bao gồm Trung Quốcl nhiều chuyên gia tin rằng tổ chức này có được nguồn hỗ trợ tài chính từ các nước phương Tây. Bốn nước thành viên – Thái Lan, Lào, Campuchia và Việt Nam – thường thất bại trong việc thảo luận cho ra kết quả về các tác động xuyên biên giới với nước láng giềng đầy quyền lực phương Bắc.

Thay vào đó, các nước đều đang chào đón Trung Quốc với tư cách một nhà đầu tư – vai trò mà Bắc Kinh sẵn lòng trình diễn. Khu vực hạ nguồn sông Mekong trở thành trọng tâm trong Sáng kiến Vành đai và Con đường mà chủ tịch Trung Quốc Tập Cận Bình khởi xướng.

Năm 2014, Trung Quốc đưa ra Khung hợp tác sông Lancang – Mekong, hay LMC, mang đến một loạt các dự án hỗ trợ cho 5 nước hạ lưu sông. Trong một hội nghị LMC tháng 1/2018, Thủ tướng Lí Khắc Cường hứa Trung Quốc sẽ cung cấp 7 tỷ NDT (1,08 tỷ USD) các khoản bay, bổ sung thêm 10 tỷ NDT đã hứa hẹn trước đó. Trung Quốc cũng bổ sung thêm 5 tỷ USD vào quỹ đầu tư cơ sở hạ tầng tại khu vực này cam kết từ trước là 10 tỷ USD. Các chuyên gia cho biết trung Quốc muốn thể hiện vị thế lãnh đạo đối với các nước hạ nguồn và cải thiện hình ảnh thông qua LMC, sáng kiến đa phương đầu tiên mà Trung Quốc nảy ra đối với khu vực sông Mekong.

Dù vậy, vấn đề thủy điện lại không được đề cập đến bất chấp các kết quả của nhiều nghiên cứu chỉ ra tác động tiêu cực của các con đập vượt xa các lợi ích về tăng nguồn cung điện năng. Báo cáo năm 2017 của đại học Mae Fah Luang của Thái Lan cho thấy nếu tất cả hơn 40 dự án xây đập theo kế hoạch được xây dựng xong trước năm 2030, tác động kinh tế ròng đối với 4 nước hạ lưu sông sẽ là âm 7,3 tỷ USD. Thiệt hại này chủ yếu đến từ suy giảm khai thác thủy sản, lớn hơn nhiều so với lợi ích tạo ra từ 110.000 gigawatt giờ của điện năng tạo ra từ các dự án này.

“Tuy nhiên, việc xây dựng cac con đập tại hạ lưu sông Mekong thường được tiến hành mà không có đánh giá tổng thể tác động đối với dòng sông và các cộng đồng địa phương”, theo Maureen Harris, giám đốc chương trình Đông Nam Á của International Rivers.

Một số người đang làm việc trên con sông này cũng ủng hộ quan điểm trên. Ông Lê Hồng Đức, ngư dân 60 tuổi tại tỉnh Đồng Tháp, gọi việc xây đập trên sông để sản xuất điện là “hoạt động không bền vững”. “Nếu họ xây dựng các con đập, gây ra tình trạng thiếu nước, chũng tôi sẽ phải giảm số trang trại nuôi cá và chuyển sang hoạt động sản xuất kinh doanh khác”, ông Đức cho biết. “Không đáng để dánh đổi môi trường và nguồn nước của các dòng sông để sản xuất điện”.

Dù vậy, nhu cầu điện là có thực. Campuchia cam kết đạt 70% số hộ gia đình được cung cấp điện đến năm 2030, tăng từ mức gần 50% hiện nay. Chi phí điện đắt đỏ của quốc gia này gần như cao nhất khu vực, đang khiến các doanh nghiệp gặp khó khăn trong hoạt động sản xuất và đạt quy mô lớn.

Lào, quốc gia nghèo nhất khu vực, cũng là nước tích cực xây đập nhất trên sông Mekong. Đất nước không tiếp giáp biển này hy vọng có thể bán điện cho các nước láng giềng và trở thành “cục pin của Đông Nam Á”, mặc dù lợi ích cho chính người dân Lào lại khá mờ mịt.

Thái Lan, nước tiêu dùng điện lớn nhất khu vực, trở thành một nhà đầu tư sáng giá của các dự án thủy điện tại Lào và Campuchia. Việt Nam cũng đang mua điện từ 2 nước này.

Mỹ và Nhật Bản có thể đối trọng với Trung Quốc về vấn đề này thông qua xúc tiến các lựa chọn sản xuất điện khác ngoàit hủy điện, theo ông Nguyễn Hữu Thiện, một nhà sinh vật học độc lập tại Việt Nam và chuyên gia tại ĐBSCL cho hay. “Nếu các quyền lực lớn như Mỹ và Nhật Bản có thể nhận ra vấn đề Mekong là một vấn đề an ninh phi truyền thống nghiêm trọng, họ sẽ có những động thái nghiêm túc và giúp thúc đẩy các lựa chọn sản xuất năng lượng khác như từ mặt trời và gió”.

Thời kỳ khó khăn cho ngư dân

Giống như những ngư dân khác tại hồ Tonle Sap của Campuchia, Oeru Navy nhận thấy sản lượng khai thác thủy sản của ông tụt giảm nghiêm trọng những năm gần đây. Tonle Sap là hồ nước ngọt lớn nhất tại Đông Nam Á và cung cấp hơn 50% sản lượng khai thác thủy sản của Campuchia. Khoảng 60% nguồn nước của hồ này đến từ sông Mekong, và hoạt động xây dựng đập trên thượng nguồn đang làm cản trở hoạt động di cư của cá. Oeru Navy cho biết sản lượng khai thác của ông đã giảm gần một nửa trong thập kỷ qua.

Sản lượng khai thác thấp đang đẩy nhiều ngư dân đến lựa chọn khai thác trái phép, như sử dụng lưới mắt nhỏ để bắt cả cá con. Điều này chỉ làm tình trạng thêm tồi tệ. Nhưng đối với người ngư dân 31 tuổi Oeru Navy, nguyên nhân khiến sinh kế của ông giảm sút có vẻ nằm ngoài sự quan tâm của ông. “Tôi nghe nói về một số dự án xây dựng đập của chính phủ trên dòng sông này để sản xuất điện, nhưng tôi không nghĩ nó liên quan đến tôi. Tất cả những gì chúng tôi muốn là có thêm nhiều cá để chúng tôi có thể đánh bắt”.