Vào thời điểm này hàng năm, nước sông Mekong thường tăng ổn định khi mùa mưa bắt đầu ập đến, mang đến cho ngư dân nguồn cá dồi dào. Thay vào đó, năm nay, nước sông Mekong lại tụt giảm hơn bất cứ năm nào và nguồn cá rất ít ỏi.

Các nhà khoa học và người dân sống dọc con sống lo ngại tác động của đợt hạn hán tồi tệ nhất trong nhiều năm sẽ càng trở nên nghiêm trọng khi các con đập án ngữ ở thượng nguồn, dệt nên một viễn cảnh tăm tối không thể đảo ngược với một con sông quan trọng bậc nhất đối với khu vực sản xuất lúa gạo tại Đông Nam Á.

Lời hứa của người Trung Quốc về việc xả thêm nước từ các con đập để giảm nhẹ tác động của cuộc khủng hoảng chỉ càng làm tăng thêm lo ngại về chu kỳ tự nhiên của con sông – và tất cả các cộng đồng đã phụ thuộc vào dòng sông này đời nay qua đời khác – sẽ mãi mãi bị biến đổi. “Giờ đây Trung Quốc đang kiểm soát toàn bộ nguồn nước”, theo Premrudee Deoruong, đại diện tổ chức môi trường Laos Dam Investment Monitor. “Từ nay, mối lo ngại chính là việc nguồn nước sẽ bị kiểm soát bởi những nhà xây dựng đập”.

Tại tỉnh đông bắc Thái Lan Nakhon Phanom, nơi dòng sông này tạo nên một biên giới tự nhiên với Lào, mực sâu đo được của sông Mekong giảm dưới mức 1,5m trong tuần trước. Độ sâu trung bình ở đây vào cùng kỳ năm ngoái là 8m. “Những gì xảy ra hiện nay chưa từng diễn ra trước đây”, theo Sun Prompakdee, một người đánh cá từ làng Ban Nong Chan trong gần 60 năm qua cho hay. “Giờ đây chúng tôi chỉ đánh bắt được cá cỡ nhỏ, luồng chảy chậm thì không thể có cá to”.

Mực nước xuống thấp một phần do tình hình hạn hán – khi lượng mưa trong 60 ngày qua thấp hơn 40% so với mức trung bình thông thường vào thời gian này hàng năm.

Thời điểm tồi tệ

Nhưng đồng thời, hoạt động cắt nước của các con đập ở thượng nguồn lại diễn ra khi con sông cần nước nhất. Đập thủy điện Cảnh Hồng của Trung Quốc cho biết hồi đầu tháng 7 thông báo đã giảm hơn một nửa tốc độ dòng chảy để “bảo trì lưới điện” trên dòng sông mà Trung Quốc gọi là Lancang.

Sau đó, đập thủy điện Xayaburi mới, do một nhà thầu Thái Lan xây dựng tại Lào để cung cấp điện cho Thái Lan, bắt đầu chạy thử vào ngày 15/7. “Tình hình này cho thấy những khó khăn của việc triển khai và vận hành các dự án siêu lớn trong một hệ thống không luật lệ trước bối cảnh biến đổi khí hậu đang hiện hình hài”, theo nhà nghiên cứu Brian Eyler, tác giả cuốn "Last Days of the Mighty Mekong". Đây chính là cơn ác mộng mà các nước hạ nguồn luôn lo sợ - bao gồm Thái Lan, Lào, Campuchai và Việt Nam – nơi khoảng 10 triệu người phụ thuộc vào nước sông dâng để sinh sống.

Đối mặt với tình trạng thiếu nước sinh hoạt tại các thành phố và cho sản xuất nông nghiệp, Thái Lan đã yêu cầu nông dân ngừng mở rộng sản xuất lúa gạo. Bộ Ngoại giao Thái Lan cho biết đã mời đại sứ Trung Quốc tới để “thảo luận về các hướng đi nhằm giải quyết cuộc khủng hoảng sông Mekong trong bối cảnh biến đổi khí hậu và hạn hán”.

Lời hứa của người Trung Quốc

Đại sứ quán Trung Quốc đã không phản hồi trước các yêu cầu bình luận trong các cuộc họp về tình trạng thiếu nước nói trên. Chỉ 2 tuần trước cuộc khủng hoảng, đại sứ quán Trung Quốc tại Thái Lan còn tuyên bố lời hứa của Trung Quốc về con sông “là biểu tượng cho một món quà thiên nhiên của sự tương trợ lẫn nhau”. Tại Bắc Kinh, người phát ngôn Bộ Ngoại giao Trung Quốc cho hay: “Tôi cho rằng Trung Quốc đã liên tục hợp tác chặt chẽ với các nước Tiểu vùng sông Mekông mở rộng, liên quan đến hợp tác về vấn đề sông Mekong”.

Thái lan cũng đã yêu cầu Lào mở đập Xayaburi. Cả Trung Quốc và Lào đều đồng thuận xả nước để giải quyết ngay tình trạng thiếu nước ở hạ nguồn, theo Bộ Ngoại giao Thái Lan cho hay. Kể từ đó, mực nước sông tại Nakhon Phanom bắt đầu tăng nhưng các nhà môi trường cho hay việc đột ngột thiếu nước là dấu hiệu đáng báo động cho tương lai của dòng sông Mekong cùng với hệ thực động vật của dòng sông, bao gồm loài cá da trơn khổng lồ đang ở mức báo động.

11 con đập trên sông Mekong của Trung Quốc với tổng công suất sản xuất hơn 21.300 MW điện và 8 con đập khác được đề xuất xây dựng trên lưu vực sông – bao gồm sông chính và các nhánh sông – có thể làm tăng công suất thêm gần 6.000 MW, theo Stimson Center tại Washington tính toán.

Các con đập tại Lào có quy mô nhỏ hơn nhiều và hiện 64 con đập tạo ra chỉ chưa đến 5.700 MW nhưng 63 con đập khác đang được xây dựng và đề xuất để bổ sung thêm 300 MW thì tổng công suất điện của các con đập này trên lưu vực sông Mekong sẽ vượt công suất sản xuất điện tại Trung Quốc. “Người ta đang sử dụng con sông này với duy nhất một mục đích – thủy điện – và những mục đích khác chỉ là rất nhỏ bé”, theo Pianporn Deetes đến từ tổ chức International Rivers cho hay.

Thực tế là Trung Quốc tuyên bố các con đập sẽ giúp điều tiết mực nước trên sông Mekong – cung cấp thêm nước vào mùa khô và trữ nước vào mùa mưa – nhưng tuyên bố này lại là ngọn nguồn của nhiều lo ngại. Đời sống trên dòng sông này thích ứng với các các đợt lũ theo mùa mưa khi cho phép bùn và các luồng cá vận động và vào mùa khô là lúc các đàn chim tìm về kiếm ăn.

Nỗ lực kiểm soát dòng chảy của con sông thông qua kế hoạch xả nước từ các con đập có thể dẫn tới những diễn biến không thể ự báo như có thể quét sạch các con thuyền hoặc vật nuôi.

Những ngư dân tại Nakhon Phanom đã bắt đầu sử dụng các lưới mắt nhỏ hơn bởi các luồng cá ngày càng nhỏ đi. Họ đi đánh cá thưa hơn và ngày càng kiếm được ít tiền. “Tôi mong con nước sông quay trở lại bình thường để cá có thể đẻ trứng như trước đây”, theo ngư dân 47 tuổi Chai Haikamsri cho hay. “Tôi ươc gì những con đập này không còn làm gián đoạn dòng sông thêm nữa”.